98/09/12
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: مباحث الفاظ / وضع / حقیقت شرعیه
خلاصه درس گذشته
بحث در حقیقت شرعیه بود که گفتیم مجتهد در مقام استنباط، به حقیقت شرعیه نیاز دارد که آیا حقیقت شرعیه ثابت است یا نه؟ مثل لفظ «صلاة» که مکرر در قرآن بیان شده و معنای لغوی آن دعا است و معنای اصطلاحی آن ارکان مخصوص است. الفاظ صوم و زکاة و حج نیز هم معنای لغوی و هم معنای اصطلاحی دارند. اگر این الفاظ بدون قرینه استعمال شوند آیا حمل بر معنی لغوی می‌شود یا بر معنی اصطلاحی؟
اگر حقیقت شرعیه ثابت باشد امر «صلّوا» را حمل بر وجوب نماز می‌کنیم و اگر حقیقت شرعیه ثابت نباشد حمل بر دعا می‌شود؛ پس این بحث در مقام استنباط مفید است و برای توضیح بیشتر باید وضع تعیینی و تعیّنی را توضیح دهیم:
اقسام وضع
در مقام وضع سه راه وجود دارد: تنصیص واضع مثل «یعرب بن قحطان» که واضع لغت عرب است و لفظی را برای معنایی وضع می‌کند که این وضع تعیینی است. واضع یک مرتبه لفظی را برای معنایی استعمال می‌کند سپس دفعات بعد هم واضع آن استعمال را تکرار می‌کند و در اثر کثرت استعمال واضع، مردم متوجه می‌شوند که واضع این لفظ را برای معنی وضع کرده است که این هم وضع تعیینی می‌شود.اگر کثرت استعمال را غیر از واضع انجام دهد مثل شارع که می‌فرماید: «صلوا کما رأیتمونی أصلی» و بعد از چند مرتبه که کثرت استعمال شد این‌بار بدون قرینه می‌فرماید: «صلّوا» که در اینجا به‌واسطه کثرت استعمال به معنای جدیدی نقل داده و قرینه حذف شده است که این وضع تعیّنی است، بنابر‌این یک قسم وضع تعیّنی و دو قسم وضع تعیینی داریم.
تعریف آخوند خراسانی (ره)
محقق خراسانی می‌فرماید: «الوضع هو نحو اختصاص للفظ بالمعنی و ارتباط خاص بینهما ناش من تخصیصه به تارةً و من کثزة استعماله فیه اخری »[1]
وضع یعنی اختصاص لفظ به معنی و ارتباط بین آن‌ها که گاهی از تخصیص لفظ به معنا نشأت می‌گیرد که همان تنصیص و قسم اول است و گاهی از کثرت استعمال از غیر واضع است اما تعیین ندارد که وضع تعیّنی می‌شود.
نقد کلام مرحوم آخوند (ره)
به نظر ما این عبارت مورد ملاحظه است و احتیاج به قید «کثرة استعمال اللفظ في المعنی بعد وضعه للمعنی الحقیقي» دارد و بدون این قید، وضع تعیّنی در تعیینی داخل می‌شود یعنی در مثل لفظ «صلاة» واضع معنی حقیقی را وضع کرده است؛ بعد شارع در ارکان مخصوص استعمال می‌کند؛ پس اگر کثرت استعمال بعد وضع معنای حقیقی باشد این وضع تعیّنی می‌شود ولی اگر قبل از وضع معنای حقیقی باشد وضع تعیینی می‌شود.