درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /تعارض احوال

صورت دوم: تعارض بین مجاز و اشتراک

لفظی در قرآن یا روایات وارد شده اما یا مشترک است و دو معنا دارد یا اینکه حقیقت و مجاز است؛ یک معنای حقیقی دارد و یک معنای مجازی. در این صورت اشتراک اولی است یا مجاز؟

مثال: در آیه ﴿وَلاَ تَنكِحُواْ مَا نَكَحَ آبَاؤُكُم مِّنَ النِّسَاء﴾[1] آیا نکاح به معنای «عقد» است یا به معنای «وطی»؟ اگر پدرانتان کسی را نکاح کردند، شما دیگر سراغ او نروید. «نکاح کردند» یعنی چه؟ «عقد کردند» یا «وطی کردند»؟ آیا بعد از عقد پدر، فرزند حق ندارد او را بگیرد یا بعد از وطی پدر؟ نکاح هم در عقد استعمال می‌شود و هم در وطی، آیا قائل شویم که این دو مشترک لفظی‌اند یا حقیقت و مجاز؟

عقد معنای حقیقی نکاح

برخی از علما گفته‌اند: معنای حقیقی نکاح، عقد است و وطی معنای مجازی و از آثار عقد است.

دلیل: برای اینکه بگوییم لفظی مشترک است، نیاز به دو وضع داریم. مسلم است که نکاح برای عقد وضع شده است؛ ولی در اینکه نکاح بر وطی هم وضع شده باشد، تردید داریم. وضع نکاح بر وطی مسلّم نیست پس نمی‌توانیم قائل به اشتراک شویم. اشتراک نیاز به وضع جدید دارد ولی مجاز نیاز به وضع جدید ندارد؛ پس وطی، معنای مجازی است.

به نظر ما نیز این حرف درست است. معنای حقیقی نکاح، عقد است و وطی معنای مجازی آن است؛ پس «معقودة الأب» برای إبن حرام می‌شود و وطی ضرورت ندارد.

محقق نراقی می‌فرماید: «كيفيّة التفريع أنّ النكاح استعمل في العقد و الوطء كليهما، فيمكن أن يكون من باب الاشتراك و أن يكون من باب الحقيقة و المجاز، فالثاني أولى».[2]

مرحوم نجفي اصفهاني می‌فرمایند: «ظاهر المشهور هو تقديم المجاز و هذا هو الأظهر» [3] و در جای دیگری می‌فرمایند: «حيث عرفت ترجيح المجاز على الاشتراك ...».[4]

ادله تقدیم مجاز:

مجاز اغلب و اکثر است.

2. اشتراک مخلّ به تفهیم و تفهم است. «إنّ الاشتراك مخلّ بالتفاهم، فيلزم الاحتراز عنه مهما أمكن».[5]

بنای عقلا بر این است که مجاز را می‌پذیرند ولی اشتراک را به آسانی نمی‌پذیرند مگر اینکه ثابت شود. پس در مواردی مثل مثال نکاح، هرجا لفظی را در قرآن و... پیدا کردید که در دو معنا استعمال می‌شود، اگر توانستید اثبات کنید مشترک است، مشترک است؛ ولی اگر نتوانستید، حمل بر مجاز کنید. مجاز نیاز به قرینه دارد و حقیقت نیاز به قرینه ندارد.