درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: تفاوت انشاء و اخبار/اقسام وضع/ وضع

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در مبحث خبر و انشاء بود که آیا خبر و انشاء، ماهیت واحدی دارند یا دو ماهیت مختلف هستند؟ اقوال مختلفی در این مسئله وجود داشت:

قول اول: خبر و انشاء، در وضع و موضوع‌له، یک ماهیت هستند؛

قول دوم: خبر و انشاء دو ماهیت متغایر هستند؛

قول سوم: نظر محقق خویی بود که در وضع مختلف و در موضوع‌له یکی هستند.

محقق خویی می‌فرماید:‌ اخبار، حکایت از امر خارجی است و انشاء، ابراز امر نفسانی است.[1] «زید قائم» حکایت از امر خارجی است؛ یعنی زیدی که موجود در خارج است در خارج قائم است؛ اما مقصود از «اضرب» آن است که من در نفسم از شما می‌خواهم که ضرب را در خارج محقق کنی.

جمله خبری، ازآن‌جهت که حکایت از خارج است، متصف به صدق و کذب می‌شود؛ زید قائم، می‌تواند صدق داشته باشد زمانی که زید ایستاده باشد و اگر زید نشسته باشد می‌گوییم جمله، کاذب است؛ به‌عبارت‌دیگر یا مطابق با خارج است یا مطابق نیست. جمله انشائی چون حکایت از خارج نیست، صدق و کذب نیز در آن راه ندارد.[2]

اشکال اول: آیت‌الله سبحانی می‌فرماید: اگر می‌گویید حکایت، چه از امر خارج و چه از امر نفسانی باشد، صدق و کذب باید در آن راه داشته باشد. حکایت از امر نفسانی هم صدق و کذب دارد، گاهی انسان واقعاً می‌خواهد و گاهی نمی‌خواهد اما انشاء می‌کند. شاهد بر این مطلب آن است که انسان گاهی از امر کننده و انشاء کننده می‌پرسد: آیا واقعاً این امر را می‌خواهی؟ یعنی آیا این سخنی که گفتی، واقعی است یا تعارف می‌کنی؟

بنابراین، تعریف محقق خویی که می‌فرماید در اخبار صدق و کذب هست اما در انشاء نیست با تعریف ایشان از اخبار و انشاء که فرمود اخبار حکایت از خارج و انشاء ابراز امر نفسانی است، تنافی دارد.[3]

اشکال دوم: آیت‌الله مکارم می‌فرماید: شما که می‌گویید تفاوتی بین معنای «بعت» و «زوجت» نیست؛ به‌عبارت‌دیگر معنا و موضوع‌له اخبار و انشاء یکی است، باید این دو مرادف با «ملکیت» و «زوجیت» باشند؛ یعنی هرجایی که «بعت» گفتید باید ملکیت باشد و هرجایی «زوجت» گفتید باید زوجیت باشد درحالی‌که این‌گونه نیست.[4]

پاسخ: به نظر ما این اشکال آیت‌الله مکارم وارد نیست؛‌ زیرا این‌که محقق خویی می‌فرماید این دو در موضوع‌له یکی هستند، حقیقت ادعایی است؛ یعنی زمانی که «بعتُ» گفته می‌شود هنوز بیعی محقق نشده و می‌خواهید بیعی را محقق کنید؛ همین‌که چند لحظه دیگر محقق می‌شود، ادعا می‌کنید که محقق‌الوقوع است. بعد از اتمام «تاء» قَبلتُ، بیع محقق می‌شود اما قبل از آن می‌گویید: «بعتُ» یعنی فروختم، در‌حالی‌که بیع هنوز محقق نشده است و با «قبلت» محقق می‌شود اما شما یک بیع محقق‌الوقوع را در حکم ماضی قرار می‌دهید. «ابیعُ» به معنای این‌که در آینده می‌فروشم، گفته نمی‌شود.

اشکال سوم: آیت‌الله مکارم می‌فرماید: ماهیت انشاء و اخبار، مختلف است. اخبار مانند فیلمی است که نمایش داده می‌شود تا گفته شود فلانی چه کاری را قبلاً انجام داده است؛ نمایش‌های تلویزیونی همه اخبار است. اخبار به‌منزله تصویربرداری از جریانی و نقل آن برای دیگران است. انشاء، ایجادی در عالم اعتبار است و در عالم تکوین چیزی ایجاد نمی‌کند. اخبار نقل تکوینیات است اما انشاء کاری به تکوین ندارد بلکه ایجاد امر اعتباری است. با ایجاد زوجیت و ملکیت، چیزی در خارج ایجاد نشده است، هیچ تغییری در طرفین ایجاد نمی‌شود بلکه عقلا ملکیت و زوجیت را اعتبار می‌کنند. وجوب و حرمت را که انشاء کننده با جمله انشائی بیان می‌کند امر اعتباری است؛ بنابراین اخبار و انشاء، حقیقتاً و ماهیتاً باهم تفاوت دارند.[5]