درس حدیث استاد محسن فقیهی

موضوع: اقسام وضع/ وضع

واضع صورت ذهنی و معنای عامی را در نظر می‌گیرد اما در مقام تطبیق، آن را برای معنای خاصی که افراد آن عام هستند وضع می‌کند؛ مثال: در کتاب سیوطی می‌خوانید: «بذا لمفرد مذكّر أشر»[1] مفرد مذکر، عام است و شامل همه مفرد‌های مذکر می‌شود. واضع، معنای عام را تصور کرده اما در مقام تطبیق، کلی نیست بلکه به یک نفر اشاره می‌کند و می‌گوید: «هذا» یعنی مفرد مذکری که در مقابلش ایستاده است. به همین خاطر است که می‌گوییم: هذا نکره نیست بلکه معرفه است. حروف هم مانند اسمای اشاره هستند.

قول اول: محقق نائینی می‌فرماید: این قسم، امکان دارد اما وقوع ندارد مگر در الفاظ جدید.[2]

دلیل: محقق نائینی واضع را الله می‌دانست که به بشر الهام می‌کند تا بشر الفاظ را برای معانی وضع کنند.[3] ازنظر ایشان تصور معنای عام و وضع برای افراد، در رابطه با خداوند، قابل تصویر نیست؛ خداوند نمی‌تواند چنین تصوری داشته باشد اما اگر واضع را بشر بدانیم، بشر می‌تواند معنای عامی را تصور کند و لفظ را برای جزئیات وضع کند.

قول دوم: محقق عراقی می‌فرماید:‌ این قسم هم امکان[4] دارد و هم وقوع[5] دارد.

دلیل: زیرا وضع، امری اعتباری است؛ مثلاً پدری اعتبار می‌کند که لفظ «حسن» را برای فرزندش که تازه به دنیا آمده قرار دهد. انسان می‌تواند اسم هر چیزی را عوض کند مانند نام یا فامیل که در شناسنامه‌ها عوض می‌کنند؛ اشکالی ندارد چون امری اعتباری است؛ امر تکوینی نیست که محال باشد.

قول سوم: امکان ندارد.

به نظر ما هیچ محالیتی وجود ندارد و می‌توان لفظ عام را تصور و بر افراد تطبیق نمود؛ مثل لفظ «هذا» که برای کل مفرد مذکر است ولی در مقام تطبیق به یک نفر که در مقابل ما ایستاده است اطلاق می‌شود.

دلیل قول سوم: محقق ایروانی در دلیل بر محال بودن می‌گوید: زیرا در مقام وضع باید معنا تصور شود؛ نمی‌توان لفظ را در معنایی که تصور نشده وضع کرد؛ ابتدا باید معنایی تصویر شده و در ذهن بیاید سپس لفظ برای معنا وضع شود.[6]

اشکال: آیا هنگام وضع باید تمامی افراد را تصور کرد؟ مثلاً هنگام وضع لفظ انسان، چند انسان را دیده‌اید؟ آیا انسان‌هایی که بعداً می‌آیند، انسان‌هایی که قبلاً بوده‌اند و انسان‌هایی را که اصلاً ندیده‌اید هم تصور می‌کنید؟ انسان وضع می‌شود برای ماهیت انسان که میلیاردها انسان وجود دارد؛ بنابراین نیازی نیست که در مقام وضع، تمام معانی تصور شوند، بلکه تصور مقدار محدود و اجمالی، کافی است. لفظ انسان برای زید و امثال زید وضع می‌شود. در چنین صورتی وضع عام و موضوع‌له خاص، می‌تواند تحقق پیدا کند.

اشکال: به نظر ما، مانحن‌فیه از این قبیل نیست.