درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: موضوع علم

صحبت پیرامون تمایز علوم بود که آیا تمایز علوم به موضوعات است یا محمولات و یا اغراض؟ فرمایشی را از آیت‌الله سبحانی شاگر مرحوم امام نقل کردیم، فرمایشی را هم از مرحوم امام نقل کردیم که این دو فرمایش به‌هم نزدیک هستند. مرحوم امام فرمودند که تمایز علوم ذاتی است؛ ذات علوم با هم متغایرند.[1] آیت‌الله سبحانی فرمودند که برخی از علوم ذاتاً با برخی دیگر از علوم متمایزند.[2]

مرحوم امام می‌فرمود همه علوم با هم تمایز ذاتی دارند؛ اینجا بود که آیت‌الله فاضل اشکال کردند که این تمایز ذاتی یعنی چه؟ ذات هر علمی موضوع، محمول و نسبت‌هایی دارد که جدای از ذات نیست. به نظر ما این اشکال واردی بود هرچند که به برخی از فرمایشات ایشان نقد داریم. ایشان می‌فرمود اگر سنخیت بین موضوعات باشد همان ملاک تمایز علوم است و اگر محمولات سنخیت داشته باشند آن‌ها ملاک می‌شوند اما به نظر ما تمایز به اغراض است و سنخیت بین موضوعات و محمولات ناشی از اغراض است.

مرحوم محقق خویی تحقیق و تفصیلی در بحث تمایز علوم دارند؛ ایشان می‌فرماید: ما یک مقام تعلیم و یک مقام تدوین داریم. در مقام تعلیم، موضوع، محمول، غرض و فهرست مسائل باید مطرح شود. در مقام تدوین اگر غرض خارجی باشد که مترتّب بر علم است، تمایز به غرض است.[3]

توضیح: علوم قبل از تدوین، تعلیم می‌شوند؛ مثلاً کسی می‌آید و شروع می‌کند در مورد علمی مثل طب توضیح دادن که فلان گیاه برای چه بیماری مفید است و دیگران هم می‌شنوند. بعد از این‌که مقام تعلیم تحقق پیدا کرد، نوبت به مقام تدوین است؛ یعنی می‌خواهد کتاب بنویسد تجربیات خود را در علم طب برای دیگران بیان کند.

نقد

اشکال اول: در مقام تعلیم، آیا مدرّس نباید قبل از تدریس تفکر کند که چه چیزی می‌خواهد بگوید؟ بله باید فکر کند و تصور ذهنی داشته باشد و مطالب را چیدمان کند. مشخص می‌شود که قبل از تعلیم و تدوین، مقام دیگری نیز وجود دارد. قبل از بیان، مطالب ذهنی در قالب مسائلی سامان داده شده و با هم مرتبت هستند، مثلاً برای سلامت انسان مؤثر است؛ پس علم به‌وجود آمده است. تناسب بین مسائل ذهنی، به غرض است؛ غرض مدرّس آن است که برای سلامت دیگران صحبتی کند یا کتابی بنویسد که صد مطلب در آن باشد. علت شکل‌گیری این مجموعه، اغراضی است که در ذهن وجود دارد. به این غرض، غرض ذهنی گفته می‌شود و با عمل انسان‌ها به این مطالب و حصول سلامتی، غرض خارجی تحقق می‌یابد.

اشکال دوم: در همه علوم غرض خارجی وجود ندارد. در علم طب، غرض خارجی وجود دارد اما در علومی مثل «معرفة الله» ممکن است غرض خارجی وجود نداشته باشد؛ علم هست اما غرض خارجی ممکن است وجود نداشته باشد زیرا مربوط به اعتقادات است.

اشکال سوم: بین مقام تعلیم و مقام تدوین فرقی نیست. هم در مقام تعلیم و هم در مقام تدوین نیاز به موضوع، محمول، مسائل و غرض است. ملاک مربوط بودن مسئله با علم، غرض است.