موضوع: مباحث الفاظ/اوامر/مقتضای أصل عملي هنگام شکّ در إجزاء و عدم إجزاء

خلاصه جلسه گذشته: جلسه گذشته بحث در رابطه با اجزای أمر اضطراری در وقت بود. مثلاً کسی که در اوّل وقت آب ندارد تیمّم بکند و نماز بخواند، امّا بعد از ساعتی در داخل وقت آب پیدا بشود، اگر قائل به إجزاء باشیم اعاده لازم نیست ولی اگر قائل به عدم إجزاء باشیم، مکلّف باید دوباره وضو بگیرد و نماز را اعاده بکند. در مورد شخصی که مسافر است و در سفر نماز خود را قصر ‌خوانده است و بعد از ساعتی به محل اقامت خود می‌رسد، آیا این شخص نماز خود را دوباره تمام بخواند یا اینکه نمازی که قصر خوانده است کافی است؟ یا شخصی که به حجّ مشرف شده است و از باب تقیّه به امام جماعت اهل سنت اقتدا کرده و نماز خوانده است و بعد از لحظاتی به محل اقامت خود برمی‌گردد و هنوز وقت نماز باقی است، آیا نمازی را که از روی تقیّه خوانده کافی است یا اینکه باید دوباره اعاده بکند؟ اگر قائل به إجزا شدیم همان نماز اوّل (نماز با تیمّم، نماز قصر مسافر و نماز با تقیه) کافی است امّا اگر قائل به عدم إجزاء شدیم در داخل وقت نمازها باید اعاده بشوند.

از این آیه ﴿ فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[1] ، چه چیزی برداشت می‌شود؟

اگر اوّل وقت آب نباشد آیا این آیه به شخصی که می‌داند بعد از ساعتی در داخل وقت آب پیدا خواهد شد، صدق می‌کند‌ یا خیر؟

در این خصوص علما دو گروه هستند:

۱) گروهی بر این قائلند که کسی که اوّل وقت آب ندارد فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء بر او صدق می‌کند لذا می‌تواند تیمّم بکند و نماز بخواند و نماز وی مجزی است.

۲) گروهی هم مانند مرحوم محقّق خویی فرموده‌اند: تا زمانی که وقت نماز باقی است، عدم وجدان الماء صدق نمی‌کند چرا که می‌داند بعد از ساعتی در داخل وقت آب خواهد داشت، پس واجب نیست که همان اوّل وقت با تیمّم نماز بخواند، بعد از ساعتی با وضو نماز خود را بخواند. مرحوم محقق خویی می‌فرماید: عدم وجدان الماء صدق نمی‌کند. اگر عذر مستوعب بود یعنی در کل وقت آب نبود بلکه اینجا فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء صدق می‌کند. امّا اگر عذر مستوعب نبود صدق نمی‌کند و نمی‌توان همان اوّل وقت تیمّم کرده و نماز خواند.

در مورد تیمّم روایت داریم که در صورت نبود آب، همان اوّل وقت تیمّم بکنید و نماز را بخوانید امّا اینکه آیا این نماز مجزی است یا خیر در روایت ذکر نشده است. البته ما گفتیم که ما از روایات استفاده کردیم که این نماز مجزی است. ولی ما می‌خواهیم به عنوان قاعده کلّی این مسأله را مطرح کنیم مثلاً کسی می‌خواهد نماز قضا بخواند -وقت نماز قضا وسیع است- حالا که آب نیست آیا شخص می‌تواند تیمّم بکند و با تیمّم نماز قضا بخواند؟

در مواردی مانند نماز اوّل وقت روایت داریم که تیمّم بکن و نماز بخوان و از برخی روایات استفاده می‌شود که این نماز مجزی است. و همچنین در مورد تقیّه روایت داریم که همان نماز کافی است و مانند این است که پشت سر رسول‌الله نماز خوانده‌ای. امّا الان بحث ما در جایی است که روایت خاصی نداریم. آیا أمر اضطراری از أمر واقعی مجزی است یا خیر؟

که گفتیم اقوالی در این مسأله وجود دارد:

۱) برائت: یعنی شخص مأمورٌبه را انجام داده است پس الان این شخص، أمری ندارد بنابراین نه اعاده لازم است و نه قضا. و طبیعت أمر (أمر اضطراری) انجام شده است لذا هیچ اعاده و قضایی لازم نیست.

۲) احتیاط: اشتغال یقینی فراغ یقینی می‌خواهد، وقتی آب پیدا شد باید احتیاط کرد و نماز را اعاده کرد.

۳)‌ تفصیل بین اضطرار اوّل وقت و بعد از وقت:

اگر اضطرار اوّل وقت باشد، أمر اضطراری مجزی از أمر واقعی خواهد بود. امّا اگر اضطرار بعد از وقت عارض بشود در اینجا أمر اضطراری از أمر واقعی مجزی نخواهد بود. مثلاً وقتی اوّل وقت آب وجود ندارد أمر به وضو هم وجود ندارد چون آب وجود نداشت و شخص با تیمّم نماز خواند و وقتی بعد از ساعتی در داخل وقت آب پیدا شد، شک وجود دارد که آیا این نماز مجزی است یا خیر؟ مرحوم آیت الله حجّت می‌فرماید: در اینجا استصحاب عدم أمر اختیاری (أمر به وضو) که همان استصحاب أمر اضطراری (تیمّم) است جاری است. [2] به عبارت دیگر اگر اضطرار اوّل وقت باشد چون أمر اختیاری (أمر به وضو) هنوز نیامده است لذا استصحاب همان أمر اضطراری را می‌کنیم و أمر اختیاری سابقه‌ای ندارد امّا اگر در اوّل وقت آب بود و بعد آب از دسترس خارج شد، در اینجا اوّل وقت أمر اختیاری آمده است لذا استصحاب أمر اختیاری جاری می‌شود. بنابراین حکم اضطرار قبل از وقت و بعد از وقت باهم متفاوت است.

۴) عدم الإجزاء فی الوقت و الإجزاء خارج الوقت: محقق خویی و دسته بزرگی از علما بر این قول هستند. یعنی اگر در داخل وقت اضطرار برطرف بشود و آب پیدا بشود مکلف باید نماز را با وضو بخواند امّا اگر وقت گذشت و اضطرار برطرف شد نمازی که با تیمّم خوانده شده است مجزی است و اعاده لازم نیست. به نظر ما این نظریه خوب است، به دلیل اینکه:

به نظر ما عذر باید مستوعب باشد. برداشت ما از آیه ﴿فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[3] این بود که کسی که موقّتاً آب ندارد و بعد از ساعتی در داخل وقت آب پیدا خواهد کرد این آیه بر وی صدق نمی‌کند. این آیه بر کسی صدق می‌کند که از اوّل وقت تا آخر وقت آب نداشته باشد. لذا اگر کسی در اوّل وقت نماز را با تیمّم خوانده باشد و بعد از ساعتی در داخل وقت آب پیدا بشود، باید نماز خود را با وضو اعاده بکند. امّا اگر اضطرار ادامه داشته باشد و آب تا خارج از وقت پیدا نشود، اعاده لازم نیست.