درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/اوامر/إجزای أمر اضطراری یا ظاهری از أمر واقعی

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با اجزای أمر اضطراری در « المبحث الاوّل: في ما إذا ارتفع الاضطرار في داخل الوقت» بود. مثلاً در نبود آب، بعد از بجا آوردن نماز با تیمّم، در داخل وقت آب پیدا بشود، آیا نماز دوباره باید با وضو بجا آورده شود یا خیر؟

القول الاوّل: الإجزاء[1] [2] [3]

دلیل قول اوّل

آیه اوّل:

آیه شریفه می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ ۚ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا ۚ وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَىٰ أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[4]

سؤال این است آیا در آیه شریفه وارد شده است که اگر مضطر شدید تیمّم بکنید یا اینکه اگر فاقد الماء شدید، تیمّم بکنید؟

وظیفه فاقد الماء تیمّم است. امّا گاهی گفته می‌شود اگر مضطر شدید تیمّم بکنید. این دو مورد آیا عنوان ملازم دارند؟ یا اینکه باهم فرق دارند؟ آیا فاقد الماء همان مضطر است؟ آیا مضطر همان فاقد الماء است؟

مضطر کسی است که از اوّل وقت تا آخر وقت آب پیدا نکند. امّا فاقد الماء کسی است که همان اوّل وقت آب نداشته باشد.

آیا آیه شریفه می‌فرماید مضطر تیمّم بکند یا اینکه می‌فرماید فاقد الماء تیمّم بکند؟

دو برداشت متفاوت از آیه شریفه:

۱)‌ نظر مرحوم محقق خویی این است که فاقد الماء و مضطر یکی هستند و فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً به معنای مضطر است. و مضطر هم کسی است که از اوّل تا آخر وقت آب پیدا نکند. اما اگر در داخل وقت آب پیدا بشود، این شخص مضطر نیست و فاقد الماء هم نیست چرا که بعد از ساعتی در داخل وقت آب دارد.

۲) امّا آیت الله مکارم (سلمه الله تعالی) می‌فرماید: اگر همان اوّل وقت آب نباشد شخص فاقد الماء است ولی مضطر نیست. آیه شریفه حکم مضطر را بیان نفرموده است بلکه حکم فاقد الماء را فرموده است.

صدر آیه می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ و...﴾، یعنی در هر حالتی فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ ... فی ایّ زمانٍ، فی أیّ مکانٍ، اطلاق دارد و در ادامه که می‌فرماید: وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ، بازهم اطلاق دارد و سپس می‌فرماید: وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا، بازهم اطلاق دارد و در ادامه هم آیه اطلاق دارد بنابراین از صدر تا ذیل آیه اطلاق دارد و علمای بزرگ به اطلاق این آیه تمسک می‌کنند. اطلاق فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا، چه چیزی را بیان می‌کند؟ می‌فرماید اگر آب نداشتید تیمّم بکنید. اگر اوّل وقت نماز، آب نداشتیم، اطلاق آیه می‌فرماید تیمّم بکن و نماز را بخوان. آیت الله مکارم می‌فرماید: اطلاق در اینجا حاکم است و برای مکلفی که در اوّل وقت آب ندارد فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا صدق می‌کند لذا مکلف می‌تواند نماز را اوّل وقت با تیمّم بخواند و مجزی است و نیاز به اعاده ندارد.[5]

آیه دوم:

﴿يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ﴾[6]

با توجه به آیه قبل و ضمیمه این آيه يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ، می‌توان گفت که نماز بجا آورده شده در اوّل وقت با تیمّم، اعاده ندارد و همان نماز با تیمّم مجزی است.

دلیل دوّم

روایت: مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ[7] عَنِ اَلْفَضْلِ[8] بْنِ شَاذَانَ[9] وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ[10] عَنْ أَبِيهِ[11] جَمِيعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى[12] عَنْ حَرِيزٍ[13] عَنْ زُرَارَةَ[14] قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ يُصَلِّي اَلرَّجُلُ بِوُضُوءٍ وَاحِدٍ صَلاَةَ اَللَّيْلِ وَ اَلنَّهَارِ كُلَّهَا، قَالَ نَعَمْ مَالَمْ يُحْدِثْ، قُلْتُ فَيُصَلِّي بِتَيَمُّمٍ وَاحِدٍ صَلاَةَ اَللَّيْلِ وَ اَلنَّهَارِ كُلَّهَا، قَالَ نَعَمْ مَالَمْ يُحْدِثْ أَوْ يُصِبْ مَاءً، قُلْتُ فَإِنْ أَصَابَ اَلْمَاءَ وَ رَجَا أَنْ‌يَقْدِرَ عَلَى مَاءٍ آخَرَ وَ ظَنَّ أَنَّهُ يَقْدِرُ عَلَيْهِ كُلَّمَا أَرَادَ فَعَسُرَ ذَلِكَ عَلَيْهِ قَالَ يَنْقُضُ ذَلِكَ تَيَمُّمَهُ وَ عَلَيْهِ أَنْ يُعِيدَ اَلتَّيَمُّمَ قُلْتُ فَإِنْ أَصَابَ اَلْمَاءَ وَ قَدْ دَخَلَ فِي اَلصَّلاَةِ قَالَ فَلْيَنْصَرِفْ وَ لْيَتَوَضَّأْ مَالَمْ يَرْكَعْ فَإِنْ كَانَ قَدْ رَكَعَ فَلْيَمْضِ فِي صَلاَتِهِ فَإِنَّ اَلتَّيَمُّمَ أَحَدُ اَلطَّهُورَيْنِ.[15]

سند روایت: سند روایت کاملا صحیح است و هیچ اشکالی در سند روایت وجود ندارد.

زراره می‌گوید: به امام باقر (علیه السلام) گفتم: آیا شخصی می‌تواند برای یک شبانه روز، یک وضو بگیرد و همه نمازهایش را با یک وضو بخواند، فرمود: بله، تا زمانی که حادثی برای او روی نداده است، می‌تواند. گفتم آیا با یک تیمّم نمازهای یک شبانه روز را می‌تواند بخواند؟ فرمود: بله، تا زمانی که حادثی برای او روی نداده یا آب پیدا نکند، می‌تواند. گفتم: اگر آب پیدا شد و دوباره به امید آب بعدی باشد چطور؟ فرمود: تیمّم قبلی باطل می‌شود و باید دوباره تیمّم بکند. گفتم: اگر در نبود آب، تیمّم بکند و نمازش را بخواند و در حین نماز آب پیدا شد، اگر قبل از رکوع است باید نماز خود را بشکند و وضو بگیرد و نماز را بخواند. امّا اگر بعد از رکوع است باید نماز خود را ادامه بدهد و تمام بکند.