درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

صاحب کفایه می‌فرماید: مراد از مرّة و تکرار همان فرد و افراد است نه دفعه و دفعات. یعنی یک فرد از مأمورٌبه یا افرادی از مأمورٌبه را بجا بیاوریم.

به نظر ما هم نظر صاحب کفایه درست است و مراد از مرّة و تکرار همان فرد و افراد است.

در آیه ﴿وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا﴾[1] ، یعنی اگر مستطیع شدید حجّ بجا بیاورید. اگر کسی حجّ برود و برگردد و باز هم مستطیع بشود آیا بازهم باید حجّ بجا بیاورد؟ اگر گفتیم أوامر خداوند برای مرّة است، یک مرتبه بجا آوردن آن کافی است، اما اگر گفتیم أوامر الهی برای تکرار است، در اینصورت اگر بعد از بار اوّل، بازهم هر چندبار مستطیع بشود باید حجّ بجا بیاورد. و یا مثلاً آیه ﴿أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَىٰ غَسَقِ اللَّيْلِ﴾[2] ، اگر مکلف امروز نماز بخواند، آيا فردا باید دوباره نماز بخواند؟ اقم الصلاة را یکبار امتثال کرده است، آیا بار دوّم هم باید امتثال بکند؟ اقم الصلاة مصداق امتثال مرّة است یا تکرار؟ آیا هر روز أمر جدا داریم؟ اگر بگوییم هر روز أمر به نماز داریم، این انحلالی است، یعنی أمر منحل می‌شود و اقم اصلاة لدلوک الشمس امروز، اقم اصلاة لدلوک الشمس فردا، زید، عمرو، بکر، افراد عرضیّه و افراد طولیه، همه آن‌ها داخل در اقم الصلاة لدلوک الشمس است و همه مردم در هر روز باید نماز بجا بیاورند. آیا این عنوان تکرار دارد یا عنوان مرّة؟ عنوان مرّة دارد یعنی در روز این نماز را یک مرتبه باید بجا بیاورید. در اینجا چه باید کرد؟

آیا در آیه ﴿وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا﴾[3] ، قائل به مرّة بشویم یا تکرار؟ فرض بر این است که روایات و دلائل دیگری نداریم و فقط همین آیه است. آیا مرّة و تکرار جزو صیغه یا مادّه أمر است یا خیر؟

چند قول در اینجا وجود دارد:

قول اوّل این است که أمر مطلقاً دلالت بر مرّة و تکرار ندارد و فقط طبیعت را طلب می‌کند و طبیعت چه با یک فرد و چه با دو فرد، محقّق می‌شود. مثلاً وقتی گفته می‌شود إضْرِب، طبیعت ضَرْب طلب می‌شود و طبیعت ضَرْب هم به مرّة و هم به تکرار موجود می‌شود. اکثر علما نظرشان بر این است که أوامر دلالت بر مرّة و تکرار ندارند.

بحث ما در جایی است که قرائنی وجود ندارد، اگر قرائن وجود داشت که مرّة است، بحث روشن است مثلاً در حجّ روایت داریم که یک مرتبه کافی است، امّا اگر قرائن وجود نداشت و ما شکّ کردیم چه باید کرد؟ آیا مرةً باید انجام داد یا مکرراً؟

أوامری که از طرف شارع صادر می‌شود دو نوع هستند: توصّلی و تعبّدی. در توصّلیّات مرّةً باشد یا تکراراً، امتثال حاصل می‌شود. مثلاً أمر وارد شده است: إغسل ثوبک، اگر لباست نجس شد باید آن را بشویی. لباس اگر یک بار یا چندبار شسته بشود، شستن صدق می‌کند و پاک می‌شود. اما در تعبّدیّات چنین نیست مثلاً أمر وارد شده است: إرکعوا، در نماز رکوع بکنید، اگر مکلّف بخواهد چند رکوع بجا بیاورد، آیا امتثال محقق می‌شود؟ خیر، درست است که إرکعوا أمر است ولی نباید بیشتر از یک رکوع انجام داد و اگر دو تا رکوع بجا آورده شود، نماز باطل می‌شود، بنابراین أمر در تعبّدیّات و توصّلیّات فرق می‌کند.

به نظر ما این حرف درست است که أوامر روی طبیعت می‌آیند و طبیعت نیز، هم با یک فرد، هم با افراد و هم با دفعه و دفعات محقق می‌شود و آن چیزی که در تحقّق أوامر صددرصد لازم است مرّة است یعنی حداقل یک مرتبه باید اتیان بشود، اما اینکه آیا بار دوّم هم لازم است امتثال بشود یا نه، دلیل می‌خواهد چون مرّة و تکرار نه در هیئت أمر است و نه در مادّه آن. لذا اگر قائل به این قول باشیم که در أمر مرّة و تکراری وجود ندارد و فقط طبیعت خواسته شده است و طبیعت، با یک فرد و یا با دو فرد محقّق می‌شود. ولی ما این فرق را بین توصّلیّات و تعبّدیّات گذاشته‌ایم که در توصّلیّات اتیان یک یا دو فرد، اشکالی به وجود نمی‌آورد ولی در تعبّدیّات ، اتیان دو فرد ممکن است موجب بطلان بشود مثلاً‌ در نماز، اگر دو تا رکوع یا دو تا سجده اضافی بجا آورده بشود و یا تکبیرة الاحرام اضافه بشود نماز باطل می‌شود.