درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع/اوامر/جریان أصل عملي (شرعي یا عقلي) در شّك بين توصّليت و تعبّدیّت

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در رابطه با اصالة التعبدیة و اصالة التوصلیة بود که در مواردی که در واجبی شک داریم که آیا این واجب تعبدی است که قصد قربت در آن‌ لازم باشد یا توصلی است که قصد قربت لازم نباشد، چه باید کرد؟ -در موارد یقینی تعبّدی یا توصّلی، بحثی نداریم.- کسانی که اصالة التعبّدیة هستند می‌گویند در موارد مشکوک، قصد قربت لازم است و کسانی که اصالة التوصّلیة هستند می‌گویند در موارد مشکوک، قصد قربت لازم نیست. که به آیاتی استدلال شده بود:

1- برخی استدلال کرده‌اند به آیه ﴿وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ وَذَٰلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ﴾[1] که در جلسه قبل بحث شد.

2- برخی نیز به آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾[2] استدلال کرده‌اند.

آیا از معنای أَطِيعُوا اللَّهَ این استفاده می‌شود که همه أوامر الهی مشکوک، تعبّدی هستند یا خیر؟

بله خدا و رسول و اولی الأمر را باید اطاعت کرد، اما معنای اطاعت چیست؟ آیا اطاعت به معنای قصد قربت است؟ آیا در همه واجبات الهی که اطاعت خداوند هستند به معنی این است که در آن‌ها قصد قربت وجود دارد؟ یا اینکه واجبات خداوند هم تعبدی هستند و هم توصلی. لذا در تعبدیات قصد قربت لازم است و در توصلیات قصد قربت لازم نیست، ولی هر دوی این‌ها اطاعت هستند. پس هم در تعبدیات و هم در توصلیات اطاعت وجود دارد.

سؤال:

آیا معنای اطاعت همان قصد قربت است؟ و یا اینکه معنای اطاعت، قصد قربت نیست بلکه معنای آن عدم مخالفت با خداست؟ مثلاً وقتی گفته می‌شود از پدر و مادر اطاعت کنید آیا این است که قصد قربت بکنید یا اینکه با پدر و مادر خود مخالفت نکنید؟

جواب:

أَطِيعُوا اللَّهَ یعنی با خداوند مخالفت نکنید اما اینکه قصد قربت هم داشته باشید یا نه، از آیه استفاده نمی‌شود. به عبارت دیگر أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ أمر ارشادی هستند. یعنی عقل حکم می‌کند که اطاعت خدا و اطاعت رسول لازم است. اگر خدا نمی‌فرمود أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ عقل ما خودش حکم به أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ می‌کرد. حالا خداوند هم بیان فرموده است این ارشاد به عقل است. در اطاعت عقلی هم وقتی عقل می‌گوید اطاعت بکن یعنی با خدا و رسول مخالفت نکن. اما آیا معنای مخالفت نکردن این است که آیا در هر کاری قصد قربت بکن؟ خیر، بلکه در توصلیات قصد قربت لازم نیست ولی در تعبدیات قصد قربت لازم است. و معنای عدم مخالفت این نیست که ما در همه جا قصد قربت داشته باشیم. البته قصد قربت باشد خیلی خوب است. در هر حال از این آیه نمی‌توان اصالة التعبدیة را استفاده کرد. در این آیه بحثی از قصد قربت یا عدم قصد قربت وجود ندارد، پس فقط به معنای این است که با خدا و پیامبر مخالفت نکنید. بنابراین عدم المخالفة به معنای اطاعت است. بنابراین آيه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾[3] دلالت بر این ندارد که در واجبات قصد قربت لازم است و اینکه بعضی‌ها بر این آیه برای قصد قربت در واجبات استدلال کرده‌اند، استدلال درستی نیست.[4]

استدلال به روایات:

روایت اول:

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ[5] عَنْ أَبِيهِ[6] عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ[7] عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ[8] عَنْ أَبِي حَمْزَةَ[9] عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) قَالَ: لَا عَمَلَ إِلَّا بِنِيَّةٍ.[10] عمل بدون نیت، هیچ است. سند روایت صحیح است.

چند احتمال در معنای این روایت وجود دارد:

1- لا عمل، نفی ذات است، یعنی اصلاً ذات عمل وجود ندارد. اینکه مثلاً شخصی عملی انجام داده باشد ولی نیت نکرده باشد آیا عمل نیست و عملی انجام نداده است؟ این خلاف وجدان است. پس عمل هست ولی لاعمل مانند لاصلاة لجار المسجد الا فی المسجد است که معنای آن لاصلاة کاملة لجار المسجد الا فی المسجد است. یعنی نماز هست ولی آن نماز کامل نیست مگر در مسجد. در لَا عَمَلَ إِلَّا بِنِيَّةٍ[11] نیز معنای آن این نیست که عملی وجود ندارد بلکه عمل هست.

2- معنای دوم این است که ثواب و عقاب مترتب بر نیت است. یعنی عملی که ثواب داشته باشد و ترک آن عقاب نداشته باشد، نیاز به نیت دارد. پس اگر نیت و قصد قربت باشد ثواب دارد و الا ثواب ندارد. آیا این معنا در همه جا صادق است؟ اینکه برای امام حسین (علیه السلام) وارد شده است که «من بكا عليه أو أبكا أو تباكى حرمت جسده على النار»[12] که اگر ریا هم داشته باشی اشکالی ندارد، چیست؟ شخص خودش را تباکی زده است و قصد قربت هم ندارد، آیا ثواب دارد یا خیر؟ اگر شخصی برای امام حسین (علیه السلام) ریائاً کاری انجام بدهد و می‌خواهد اسم او در بلندگو گفته بشود. -برخی هستند که پول می‌دهند که اسمشان در منابر گفته بشود و قصد خدایی ندارند- آیا این ثواب دارد یا خیر؟ برخی گفته‌اند برای امام حسین (علیه السلام) هر کاری بکنی ولو قصد قربت هم نداشته باشی، همین که در زمره عزاداران أباعبدالله هستی، ثواب و اجر دارد. اشکالی ندارد در بعضی چیزها حتی ممکن است ریائاً هم ثواب داشته باشد.

حالا معنای لَا عَمَلَ إِلَّا بِنِيَّةٍ[13] چیست؟ آیا به معنی این است که در توصلیات عمل صحیح نیست؟ در حالیکه توصلیات نیاز به قصد قربت ندارند و عمل صحیح است، مثلاً اگر شخص دیگری لباس نجس را بشوید لباس پاک می‌شود. آیا اطلاق این روایت را در همه جا می‌توانید بپذیرید؟ پس عمل وجود دارد اما اینکه آیا ثوابی بر آن مترتب هست یا نه، این معلوم نیست. بنابراین آن معنایی که برای لَا عَمَلَ إِلَّا بِنِيَّةٍ می‌توانیم بگوییم این است که عمل کاملی که بر آن ثواب مترتب بشود نیت می‌خواهد اما ممکن است عمل بدون نیت هم درست باشد، مانند توصلیات که عمل درست است در حالیکه نیت در آن وجود ندارد و هیچ اشکالی هم ندارد.