درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع/اوامر

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در أمر در رابطه با اتحاد طلب و اراده بود که آیا طلب و اراده یک چیز هستند و متحدند یا دو چیز هستند؟ گفتیم که به نظر ما طلب و اراده باهم مغایرند و طلب یک چیز است و اراده یک چیز دیگر و هم از لحاظ مفهومی و هم از لحاظ مصداقی باهم متفاوتند. بحث اتحاد طلب و اراده به پایان رسید و وارد بحث صیغه أمر شدیم.

الفصل الثاني: في صيغة الأمر .

المبحث الأول: في معنی صيغة الأمر

قبلاً گفتیم که مرحوم آخوند در کفایه معانی متعددی برای صیغه أمر بیان کرده‌ است. آن معانی عبارتند از: ۱) انشاء البعث و الطلب؛ مثلاً إضرِب، طلب ضرب را انشاء می‌کند و از شما می‌خواهد که ضرب را انجام بدهید. ۲) تمنی؛ أیا ایّها اللیل الطویل انجلی، می‌گوید ای شب‌ طولانی صبح شو. تمنی می کند که خسته شدم صبح شو، انجلی صیغه أمر است ولی به معنای تمنی استعمال شده است. ۳) تهدید؛ مانند:﴿اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ﴾[1] ، هر چه می‌خواهید بکنید. یعنی اگر کاری بکنید عذاب آن را خواهید دید. إعملوا أمر است ولی صیغه أمر در مقام تهدید است. ۴) انذار؛ مانند:﴿تَمَتَّعُوا فِي دَارِكُمْ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ﴾[2] ، سه روز [فرصت دارید که] در خانه‌هایتان از زندگی برخوردار باشید. یعنی بترسید سه روز دیگر عذاب نازل می‌شود. تمتعوا فعل أمر و در مقام انذار است. ۵) تسخیر؛ مانند: ﴿فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ﴾[3] ما به آنها گفتیم: «به صورت بوزینه‌هایی طردشده درآیید!»، کونوا فعل أمر تکوینی و در تسخیر استعمال شده است که این افراد به میمون تبدیل بشوند. ۶) تسویه (مساوی بودن)؛‌ مانند:﴿ فَاصْبِرُوا أَوْ لَا تَصْبِرُوا سَوَاءٌ عَلَيْكُمْ﴾[4] به دوزخ در شوید که صبر و بی‌صبری به حالتان یکسان است. اصبروا در اینجا فعل أمر و در مقام تسویه است. یعنی چه صبر بکنند یا نکنند فرقی به حالشان ندارد در هر حال در عذاب خواهند بود. ۷) استهزاء و تمسخر.

سؤال: آیا صیغه أمر این معانی مذکور را دارد؟ یا فقط یک معنا دارد؟ .

قول اول: معنی صيغة الأمر هو إنشاء الطلب[5]

مرحوم آخوند در کفایه می‌فرماید: صیغه أمر فقط یک معنا دارد و آن هم انشاء طلب (طلب کردن) است. ولی دواعی (اغراض) مختلف است؛ به این معنا که وقتی طلب صورت می‌گیرد گاهی به داعی تهدید است مثل: ‌اعملوا ما شئتم، گاهی به داعی تمسخر است و گاهی به داعی تسویه است و گاهی به داعی تمنی و ... داعی در قلب شخص آمر است و أمر را با آن غرض استعمال می‌کند تا به آن غرض برسد و الا معنای أمر همان انشای طلب (مطالبه) است. [6]

مرحوم محقق خویی می‌فرماید: دو نوع مُراد داریم: ۱) مراد استعمالی ۲) مراد جدّی. و همچنین تعهد به استعمال داریم که این لفظ را در این معنا استعمال بکنیم. مرحوم خویی یک مبنایی در سابق داشتند که وضع به معنای تعهّد است یعنی واضع که یک لفظی را برای معنایی وضع می‌کند به معنای این است که متعهّد می‌شود که این لفظ را در این معنا استعمال بکند. همان حرف را ایشان در اینجا نیز بیان فرموده است که صیغه أمر برای تعهّد وضع شده است، ولی تعهّد به اینکه مثلاً در ذمه من هست که با این فعل أمر، تهدید بکنم یا تمسخر بکنم.

به نظر ما فرمایش محقق خویی در اینجا درست نیست و همان فرمایش صاحب کفایه بهتر است.

دسته‌ای از علما مانند شهید صدر و ... اینچنین تعبیر کرده‌اند که گاهی طلب مطلق است و گاهی مشروط. طلب مطلق؛ مانند: إضرب، صلّ، اقیموا الصلاة. و طلب مشروط مانند: إن قدّرتَ فإضرب؛ اگر می‌توانی بزن، این طلب مشروط است و به معنای تهدید است. نمی‌خواهد که او بزند، می‌گوید اگر قدرت داری این کار را بکن. یعنی این کار را نکن، اگر کردی خودت متضرر خواهی شد. و در معنای تمنی هم کسی که می‌گفت: أیا ایّها اللیل الطویل انجلی؛ ای شب‌ طولانی صبح شو، او هم می‌گوید اگر می‌شد که صبح بشود، خوب بود و می‌داند که شدنی نیست و شب طولانی است ولی این را تقاضا و تمنی می‌کند. و در مثال: یا لیت الشباب یعود لنا یوماً، جوانی ای کاش بیایی، تمنی می‌کند و می‌داند که شدنی نیست ولی تمنی می‌کند که اگر می‌شد خوب بود. یا مثل: ﴿فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾[7] . پس گاهی طلب مطلق است و گاهی در معنا مشروط است و لو در ظاهر شرط ندارد.

نکته دیگر:

این معانی که مرحوم آخوند برای صیغه أمر بیان فرمودند؛ وجود دارد، اما کدامیک از این معانی اصل است و کدام فرع؟ اصل در استعمال أمر و صیغه أمر، انشاء الطلب و اراده جدّی (نه شوخی) است مانند: اقیموا الصلاة. به این تطابق الإرادة الجدیّة مع الإرادة الإستعمالیة گفته می‌شود؛ یعنی اراده جدیه و اراده استعمالیه تطابق دارند. هر دو واقعاً می‌خواهند شما این کار را انجام بدهید. پس اصل این است که بر تطابق اراده جدیه و اراده استعمالیه حمل بکنیم. این معنا از أمر اصل است و معانی تهدید، تمنی، تسخیر، تمسخر و ... مجازی و فرع هستند.