درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع/اوامر

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در رابطه با ماده «أمر» بود که آیا علو و استعلاء در «أمر» لازم است یا خیر؟ أمر به طلبی گفته می‌شود که شخص آمر، علو و استعلاء هم داشته باشد یعنی شخص عالی، آمرانه دستور دهد نه اینکه به عنوان خواهش و تمنا چیزی بخواهد. بنابراین در أمر، علو و استعلاء هر دو لازم است.

چنانچه در جلسه گذشته هم بیان شد مرحوم آیت‌الله بروجردی و آیت‌الله مکارم (سلمه الله تعالی) فرموده‌اند[1] [2] : «عدم اعتبار العلّو و الاستعلاء كليهما» نه علو لازم است و نه استعلاء.

آيت الله بروجردی می‌فرماید: انبعاث از خود لفظ طلب استفاده می‌شود: مثلاً شخصی طلبی را می‌کند و شما آن کار را انجام می‌دهید. انجام دادن شما انبعاث است. یا مثلاً کسی از پشت دیوار می‌گوید: می‌خواهد زلزله بشود برو بیرون، و شما به بیرون می‌روید. اینکه آن شخص چه کسی بود؟ نمی‌دانید، علو داشت یا نه؟ معلوم نیست، آیا استعلاء داشت یا نه؟ نمی‌دانید. به این انبعاث از طلب گفته می‌شود. یعنی بدون هیچ قرائنی، خود این طلب موجب انبعاث می‌شود.

اما گاهی اینچنین نیست مثلاً شخص زنگ در را می‌زند، می‌بینید شخص گردن کج کرده و اشک می‌ریزد و می‌گوید بیچاره‌ام، مقروضم، گرفتارم، چیزی ندارم، اعطنی دیناراً به من کمک کنید. در اینجا انبعاث از طلب نیست بلکه طلب مقرون به قرائن است، یعنی با گردن کج کردن و اشک ریختن، شما را وادار به کمک می‌کند.

اگر شخص عالی باشد از مجردِ طلب، انبعاث تحقق پیدا می‌کند یعنی اگر شخص عالی به محض اینکه چیزی از شما طلب کرد شما فوراً آن کار را انجام می‌دهید. اما اگر عالی نباشد به حرف وی گوش نمی‌دهید. بنابراین علو و استعلاء در معنای أمر نیست بلکه علو و استعلاء جزو قرائن است لذا اگر سافل بود به حرف وی گوش نمی‌دهید و اگر عالی بود به حرف وی گوش می‌دهید. مثلاً مقام معظم رهبری وقتی دستور می‌دهد همه امتثال می‌کنند و در راهپیمایی شرکت می‌کنند. آیت الله بروجردی و آیت الله مکارم می‌فرمایند: علو و استعلاء ارتباطی به لفظ أمر ندارند بلکه جزو قرائن خارجیه هستند لذا این أمر گاهی از عالی صادر می‌شود که امتثال می‌شود و گاهی از سافل است که اهمیت داده نمی‌شود. بنابراین در ذات أمر علو و استعلائی وجود ندارد.

مرحوم امام (اعلی الله مقامه الشریف) می‌فرماید: زمانی که واضع می‌خواهد الفاظ را برای معانی وضع کند، جهات مختلفی را در نظر می‌گیرد. مثلاً می‌گوید: صیغه أمر برای طلب وضع شده است، مانند: إضرب، صلّ، انصر و ... و وقتی صیغه أمر برای طلب وضع شد و هنوز هم هیچ پیامبر و امام و شخص عالی وجود ندارد، وضع عام و موضوع‌له هم عام است و علو و استعلائی در اینجا لحاظ نشده و هیچ ربطی به وضع ندارد. مثلاً در لفظ انسان، می‌گویید: آیا واضع لفظ انسان را برای انسان بینا وضع کرده یا برای کور هم وضع کرده است؟ آیا برای کسی که دست ندارد وضع شده است؟ واضع وقتی لفظ انسان را که وضع می‌کند برای ذات انسان وضع می‌کند لذا ممکن است این انسان دست داشته باشد یا نداشته باشد، بینا باشد یا نباشد و ... بنابراین واضع در مقام وضع، برای کلی وضع می‌کند، مانند: لفظ حیوان، که شامل هر حیوانی می‌شود و اینچنین نیست که خصوصیت خاصی را در نظر بگیرد. بنابراین علو و استعلاء هم در وضع دخالتی ندارند و وضع صیغه أمر برای طلب است و این طلب ممکن است از عالی باشد یا از سافل و ممکن است استعلاء داشته باشد یا نه. پس علو و استعلاء ربطی به معنای أمر ندارند.

نظر استاد:

چنانچه قبلاً هم توضیح دادیم، گاهی منظور از أمر، أمر عرفی است که در اینصورت علو و استعلاء در آن‌ لازم نیست و ممکن است یک شخص ظالم جائر و ستمگر، مانند اینکه سلطان جائری که علو واقعی ندارد دستوری ‌دهد. اکثر أوامری که در این عالم صادر می‌شوند از فساق و فجار هستند که أمر می‌کنند و یک عده انسان‌های بیچاره و درمانده هم از آن‌ها اطاعت می‌کنند. بنابراین در معنای عرفی أمر، علو و استعلاء وجود ندارد. اما در أوامر شرعی که واجب است امتثال شوند، هم علو و هم استعلاء لازم است. أوامر شرعی دو نوع داریم: أوامر مستحبی و أوامر وجوبی. در أوامر مستحبی، علو هست ولی استعلاء وجود ندارد ولی در أوامر وجوبی هم علو و هم استعلاء وجود دارد. بنابراین با اینکه فرمایش مرحوم امام فرمایش خوبی است و ما هم قبول داریم که در معنای موضوع له أمر، علو و استعلاء وجود ندارد، اما أمری که از نظر شرعی معیار حکم عقل و وجوب اطاعت است در آن هم علو و هم استعلاء لازم است.

آیت الله سبحانی (سلمه الله تعالی) می‌فرماید: دلیل فرمایش امام که فرمودند علو و استعلاء در أمر وجود ندارد این است که اگر شخص سافلی أمر کند او را مذمت می‌کنند و می‌گویند چرا أمر می‌کنی؟ خجالت بکش. تو در جایگاهی نیستی که به بزرگتر از خودت أمر کنی. لذا اگر بگویید درست است صیغه أمر را به کار برده است ولی أمر نکرده‌ است و این أمر نیست، در اینصورت شخص سافل نباید مذمت می‌شد. بنابراین معلوم می‌شود در ذات أمر علو و استعلاء وجود ندارد. آیت الله سبحانی در ادامه می‌فرماید: اما بالملازمه علو و استعلاء وجود دارد. یعنی وقتی شخصی أمر می‌کند ملازمه با این مطلب دارد که شخص می‌خواهد بگوید من مقام عالی هستم و تو دانی هستی و من به تو دارم أمر می‌کنم. لذا عرفاً این ملازمه را دارد. و معمولاً کسانی که عالی هستند أمر می‌کنند و دانی‌ها به عالی‌ها أمر نمی‌کنند.[3]

جواب:

همان حرفی که قبلاً‌گفتیم همین‌جا هم تکرار می‌کنیم که اگر منظور از أمر، أمر عرفی باشد نه علو و نه استعلاء در آن لازم نیست. اما اگر منظور از أمر، أمر شرعی باشد هم علو و هم استعلاء در آن لازم است.