درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /مشتق

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در مشتق در رابطه با ثمره مشتق بود این که المشتق حقیقة فی خصوص ما تلبس بالمبدأ فی الحال أو أعم منه و ما انقضی عنه المبدأ، است ثمرات آن کجاست؟

یکی از ثمراتی که در بحث گذشته بیان شد «کراهة الحدث تحت الشجرة المثمرة» است. بول و غائط در زیر شجره مثمره مکروه است.

الرواية المربوطة بکراهة الحدث تحت الشجرة المثمرة

أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيس عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْیَى عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِي عَبْدالَّلِه قَالَ قَالَ رَجُلٌ لِعَلِي بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام أَيْنَ يَتَوَضَّأُ الْغُرَبَاءُ؟ قَالَ: «يَتَّقِي شُطُوطَ الْأَنْهَارِ وَ الطُّرُقَ النَّافِذَةَ وَ تَحْتَ الْأَشْجَارِ الْمُثْمِرَةِ وَ مَوَاضِعَ اللَّعْنِ فَقِیلَ لَهُ وَ أَيْنَ مَوَاضِعُ اللَّعْنِ قَالَ أَبْوَابُ الدُّور.»[1] سند روایت درست است و روایت صحیحه است.

مردی از امام سجاد (علیه السلام) سؤال می‌کند که کسانی که در شهر دیگری غریب هستند کجا وضو(دفع مزاج کنند و وضو) بگیرند؟ امام (علیه السلام) فرمود: از اطراف نهرهای آب و راههای عبور و مرور مردم و زیر درختان مثمره و جاهایی که مورد لعن مردم هستید، پرهیز کنید (و آن‌جاها را کثیف نکنید) گفته شد مواضع لعن کجاست؟ فرمود: جلوی در خانه‌های مردم.

در این روایت «تحت اشجار مثمرة» بیان شده که مشتق است، اما مثمره به چه معناست؟ آیا منظور درختانی هستند که الان ثمره دارند؟ یا اینکه درختانی هستند که شأنیت مثمره بودن دارند و چند ماه دیگر ثمره خواهند داد؟

علما در این روایت بحث کرده‌اند که کلمه مثمرة این است که آیا تلبس بالمبدأ فی الحال داشته باشد و درخت الان ثمره و میوه داشته باشد؟ یا اینکه شأنیت مثمره بودن را داشته باشد و بالقوه این درخت مثمر باشد؟

مؤید روایت فوق:

روایت سکونی مؤید روایت فوق می‌باشد: عَنْهُ[2] عَنْ أَحْمَدَ[3] عَنِ الْبَرْقِي[4] عَنِ النَّوْفَلِي[5] عَنِ السَّكوُنيِ[6] عَنْ جَعْفَر[7] عَنْ أَبیِهِ[8] عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِی علیه السلام قَالَ: «نَهَى رَسُولُ اللِّه (صلی الله علیه و آله) أَنْ يتُغَوَّطَ عَلَى شَفِیرِ بِئْرِ مَاءٍ يُستَعْذَبُ مِنْهَا أَوْ نَهَر يُستَعْذَبُ أَوْ تَحْتَ شَجَرَةٍ فِیهَا ثَمَرَتهُا»[9] .

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از غائط کردن بر کنار چاه یا نهری که مورد استفاده مردم است یا زیر درختی که ثمره دارد. تحت شجرة فیها ثمرتها یعنی زیر درختی که الان ثمره دارد. لذا بر این روایت استدلال کرده‌اند و فته‌اند که این روایت دلالت بر این دارد که ثمره باید بالفعل باشد یعنی ثمره بر روی درخت وجود بالفعل داشته باشد نه اینکه در آینده ثمره خواهد داد.