موضوع: جنود عقل و جهل/صفات مؤمن / فضیلت علم و عالم

فضیلت علم و عالم:

بحث ما درباره فضیلت علم و ارزش عالم است.

ارزش علم در اسلام و نقش آن در ایمان:

علم ارزش ویژه‌ای دارد. پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرمایند: «العلم حیاة الاسلام و عماد الإیمان»[1] ؛ یعنی علم حیات اسلام است. اگر می‌خواهید جامعه‌ای همراه با اسلام داشته باشید، باید مسلمانان اهل علم شوند. علم باعث پیشرفت، رشد، و تکامل اسلام و مسلمانان می‌شود. « و عماد الإیمان» ستون ایمان، علم است؛ اگر علم نباشد، ایمان شما ضعیف می‌شود. وقتی کسی شبهه‌ای ایجاد می‌کند و شما نتوانید پاسخ دهید، ایمان‌تان سست خواهد شد. اما اگر اهل علم باشید، می‌توانید در برابر شبهات مقاومت کرده و ایمان‌تان را حفظ کنید. علم نه تنها حیات اسلام را تضمین می‌کند، بلکه بقای ایمان را نیز ممکن می‌سازد.

اولین معلم:

خداوند اولین معلم بشریت است؛ چنان‌که در قرآن آمده: ﴿وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا﴾[2] ﴿الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ﴾[3] ﴿الرَّحْمَنُ، عَلَّمَ الْقُرْآنَ، خَلَقَ الإِنسَانَ، عَلَّمَهُ الْبَيَانَ﴾[4] . خداوند علم را به آدم آموخت و اسما را به او تعلیم داد، اولین معلم خدا است. ﴿قالَ يا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمائِهِمْ قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ﴾[5] همین علم بود که باعث برتری انسان نسبت به سایر موجودات شد و ملائکه مأمور شدند به آدم سجده کنند. امتیاز آدم در علم او بود که خداوند به او عطا کرده بود.

پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرمایند: «أَكْثَرُ النَّاسِ قِيمَةً أَكْثَرُهُمْ عِلْمًا وأقلّ الناس قيمةً أقلّهم علماً»[6] . ارزش واقعی انسان‌ها به علم‌شان است، نه به دارایی‌شان. هر که علم بیشتری داشته باشد، ارزش بیشتری دارد. و هر که علم کمتری داشته باشد، ارزش کمتری خواهد داشت. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در حدیث دیگری می‌فرمایند: «مَنْ سَلَكَ طَرِيقًا یطلب فِيهِ عِلْمًا، سَهَّلَ اللَّهُ لَهُ طَرِيقًا إِلَى الْجَنَّةِ وأن الملائكة لتضع أجنحتها لطالب العلم رضاً به ، وأنّه ليستغفر لطالب العلم من في السماء ومن في الأرض حتى الحوت في البحر ، وفضل العالم على العابد كفضل القمر على سائر النجوم ليلة البدر ؛ وأنّ العلماء ورثة الأنبياء ، إنّ الأنبياء لم يورِّثوا ديناراً ولا درهماً ولكن ورَّثو العلم ، فمن أخذ منه أخذ بحظّ وافر.»[7] . کسی که در طلب علم قدم برمی‌دارد، خداوند راه بهشت را برای او آسان می‌کند.

علم‌آموزی نه تنها راهی برای پیشرفت فردی است، بلکه راهی است برای رسیدن به رضایت خداوند. حتی ملائکه، در حمایت از طالبان علم، بال‌هایشان را پهن می‌کنند. تمام موجودات، از آسمان‌ها گرفته تا زمین، حتی ماهیان دریا، برای کسی که در طلب علم است، استغفار می‌کنند. این ارزش عظیم علم است که پیامبر اسلام آن را به‌عنوان چراغ راه معرفی کرده‌اند.

مقام عالمان و درجات علم:

در ادامه پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرمایند: «وفضل العالم على العابد كفضل القمر على سائر النجوم ليلة البدر». برتری عالم بر عابد، مانند برتری ماه شب چهارده بر دیگر ستارگان است. عالم، روشنایی‌بخش است و مردم را هدایت می‌کند. «و إنَّ العُلَماءَ وَرَثَةُ الأَنبِياءِ». عالمان وارثان انبیا هستند. انبیا مال و ثروت به ارث نمی‌گذارند، بلکه علم را به‌عنوان بهترین ارثیه برای بشر باقی می‌گذارند. کسی که این علم را فراگیرد، از ارث بزرگی بهره‌مند شده است.

درجات علم:

علم درجاتی دارد. خداوند در قرآن می‌فرماید: ﴿يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ﴾[8] درجات علم، پله‌هایی هستند که انسان را به سوی کمال می‌برند. اگر علم همراه با عمل باشد، این درجات بیشتر می‌شود. انجام واجبات، ترک محرمات، عمل به مستحبات، و دوری از مکروهات، باعث رشد علم و تقوا در انسان می‌شود.

علم و تقوا باید در وجود انسان هضم شوند. مثلاً وقتی بارها از تواضع صحبت می‌کنیم، باید به جایی برسیم که این تواضع جزئی از وجود ما شود، نه صرفاً یک شعار باشد. ممکن است کسی به مقامات عالی علمی برسد، اما غرور مانع از پذیرش او توسط دیگران شود. علم و تقوا باید با تواضع همراه شوند تا تأثیرگذار باشند.

به همین شکل، وقتی از توکل به خدا صحبت می‌کنیم، باید به این باور برسیم که تلاش همراه با توکل، راهگشای مشکلات است. اگر این مفاهیم در دل ما جای بگیرند و هضم شوند، مانند غذایی که سلامت جسم را تأمین می‌کند، باعث سلامت روح و کمال انسانی خواهند شد. در غیر این صورت، علم بدون عمل و تقوا بدون هضم درونی، می‌تواند مانند غذای هضم‌نشده، باعث مشکلاتی در مسیر زندگی شود.