موضوع: جنود عقل و جهل/صفات مؤمن /غضب

خلاصه جلسه گذشته: بحث در مورد قوه غضبیه بود که به‌عنوان کلید تمام شروری که در این عالم دیده می‌شود شناخته می‌شود. این قوه اگرچه می‌تواند منبع خیرات باشد و در مواردی کارساز و مفید، اما اگر به شکل نابجا و نامحدود به کار رود، منشأ بسیاری از فسادها و ناهنجاری‌ها خواهد شد.

امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) در نامه شصت‌ونه نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «وَ اكْظِمِ الْغَيْظَ»، یعنی خشم بی‌جا نکنید و از اندازه فراتر نروید. «وَتَجَاوَزْ عِنْدَ الْمَقْدَرَةِ» زمانی که قدرت دارید، بخشش کنید. گذشت زمانی ارزشمند است که شما توان و امکان انتقام دارید، اما به‌خاطر رضای خدا می‌بخشید و خشم خود را کنترل می‌کنید. «وَاحْلُمْ عِنْدَ الْغَضَبِ، وَاصْفَحْ مَعَ الدَّوْلَةِ»[1] وقتی پیروز می‌شوید، آن وقت گذشت کنید، این گذشت خیلی ارزشمند است.

نمونه‌ای بارز از کنترل خشم را در زندگی امام کاظم (علیه‌السلام) می‌بینیم. ایشان به دلیل کظم غیظ و کنترل خشم، لقب "کاظم" گرفتند. روایات بسیاری از ایشان نقل شده که وقتی فردی به ایشان توهین می‌کرد، اجازه نمی‌دادند کسی با او برخورد کند. حتی در یکی از این ماجراها، فردی به امام کاظم (علیه‌السلام) بی‌احترامی و فحاشی کرد. یاران امام قصد داشتند با او مقابله کنند، اما امام مانع شدند و خود به‌تنهایی نزد آن فرد رفتند. ایشان حتی به مزرعه‌اش رفتند، با او احوال‌پرسی کردند و جویای وضعیت زندگی و درآمد او شدند و سپس تمامی مخارج سالانه او را تأمین کردند. این برخورد کریمانه و مهربانانه امام باعث شد که آن فرد شرمنده شود و روز بعد به مسجد برود و از امام عذرخواهی کند و بگوید: ﴿اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ﴾[2] خداوند بهتر می‌داند که رسالتش را در کجا و در چه افرادی قرار دهد.

روش امام کاظم (علیه‌السلام) این بود که با دشمنان خود به مهربانی و احسان رفتار کنند. در مواردی تمام زندگی و هزینه‌های سالانه آنان را تأمین می‌کردند، گاهی خانه و وسایل زندگی برایشان فراهم می‌کردند و محبت‌های فراوانی نشان می‌دادند. این‌ها نمونه‌هایی از روایات بسیاری است که نشان می‌دهد امام کاظم چگونه با کسانی که به او بی‌حرمتی می‌کردند، رفتار می‌کردند. امامان معصوم، محبت را بهترین راه تقرب به خداوند می‌دانستند.

راه میان‌بر برای رسیدن به خدا:

پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) می‌فرماید: «مِنْ أَحَبِّ السَّبِيلِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ جُرْعَتَانِ جُرْعَةُ غَيْظٍ تَرُدُّهَا بِحِلْمٍ وَ جُرْعَةُ مُصِيبَةٍ تَرُدُّهَا بِصَبْرٍ»[3] وقتی انسان می‌خواهد به خدا نزدیک شود، نماز می‌خواند یا روزه می‌گیرد و عبادت می‌کند و ذکر می‌گوید، این‌ها وسیله‌ای برای نزدیک شدن به خدا است، ذکر و یاد خدا خیلی خوب است، اما بعضی چیزها میانبر است؛ یعنی کاری است که شما سریع به خداوند نزدیک می‌شوید، یکی از آن‌ها این است که وقتی ناراحت می‌شوید و غضب می‌کنید، در آن لحظه، غضب خود را فرو برید و استغفار کنید و از او بگذرید.

«مِنْ أَحَبِّ السَّبِيلِ» یعنی بهترین راه نزدیک شدن به خدا دو چیز است: یکی غضبی که با حلم کنار گذاشته می‌شود و دیگری مصیبت‌هایی که برای انسان به وجود می‌آید و انسان آن را تحمل می‌کند و بر آن صبر کرده و حرف‌های نامربوط نمی‌زند.

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نیز در این مسیر نمونه‌ای بارز و کامل از کظم غیظ بودند. در یکی از روایت‌های معروف، روزی شخص اعرابی به‌ناگاه عبای پیامبر را از پشت گرفت و به گردن ایشان فشار آورد. این عمل تا جایی پیش رفت که گردن پیامبر سرخ شد. اصحاب، عصبانی و آماده بودند تا به دفاع از پیامبر بپردازند، اما پیامبر اکرم مانع شدند و هیچ واکنش تندی نشان ندادند. ایشان با همان آرامش همیشگی رفتار کردند و حتی پول زیادی به آن شخص بخشیدند تا او را راضی کنند.[4] این برخورد بزرگوارانه نشان‌دهنده اخلاق پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بود که حتی در برابر توهین و جسارت دیگران، کظم غیظ می‌کردند و می‌بخشیدند.

تقویت کننده ایمان:

کظم غیظ یکی از ویژگی‌های برجسته‌ای است که می‌تواند ایمان را تقویت کند. ذکر خدا و یاد خداوند، البته بسیار مهم است، اما برای تقویت سریع ایمان، از مؤثرترین راه‌ها کظم غیظ و کنترل خشم است. روایت است که «من كظم غيظا ملا الله جوفه إيمانا»[5] کظم غیظ ایمان را تقویت می‌کند. این بدین معناست که اگر در لحظه‌ای که خشمگین شده‌اید، خشم خود را فرو برید و به‌خاطر رضای خداوند از آن بگذرید، ایمان شما تقویت می‌شود.

حضرت امام صادق (علیه‌السلام) نیز در روایتی می‌فرمایند: «وأمّا اللّواتي في الحلم : فمن قال لك : إن قلت واحدةً سمعت عشراً فقل : إن قلت عشراً لم تسمع واحدة ، ومن شتمك فقل له : إن كنت صادقاً فيما تقول فأسأل الله أن يغفر لي ، وإن كنت كاذباً فيما تقول فالله أسأل أن يغفر لك ، ومن وعدك بالخنى فعده بالنصيحة والرعاء»[6] اگر کسی به شما بی‌حرمتی کرد و گفت اگر یک کلمه بگویی و توهین کنی، ده برابر پاسخ می‌شنوی، شما این پاسخ را بدهید که: "اگر ده کلمه هم بگویی، یک جواب هم از من نمی‌شنوی." کسی که به شما توهین و اهانت می‌کند به او جواب دهید که اگر راست می‌گویی، از خدا می‌خواهم که من را ببخشد، و اگر دروغ می‌گویی، از خدا می‌خواهم که تو را ببخشد. این‌ها دستورات معصومین برای زندگی ماست و اگر ادعای پیروی از اهل‌بیت را داریم، باید این دستورات را در رفتار و زندگی خود پیاده کنیم. هر کس تو را تهدید کرد، به او بگو من تو را دعا می‌کنم.

در برخوردهای روزانه با دیگران نیز باید این نکته را در نظر بگیریم. اگر کسی به ما بی‌احترامی کرد، نباید با همان شیوه پاسخ دهیم. در عوض باید نیت خیر داشته باشیم، نصیحت کنیم و دعاگو باشیم. رفتار تند و بی‌ادبانه و مقابله به مثل، روش ائمه و پیامبر نیست. پیامبر حتی با افراد غیرمسلمان و کسانی که به ایشان ایمان نداشتند نیز با محبت و کظم غیظ برخورد می‌کردند.

در نهایت، اگر به دنبال تقویت ایمان خود هستیم، راه‌های بسیاری از جمله ذکر و عبادت وجود دارد، اما کظم غیظ از سریع‌ترین و مؤثرترین راه‌های تقرب به خداوند است. این عمل نشان‌دهنده عمق ایمان انسان است و هر بار که خشم خود را کنترل کنید، گویا گامی در مسیر بندگی و قرب الهی برداشته‌اید.