موضوع: جنود عقل و جهل/صفات مؤمن /غضب

خلاصه جلسه گذشته: بحث در مورد غضب و اثرات منفی آن در اخلاق و زندگی انسان، یکی از مباحث مهم اخلاقی است. غضب نابجا، هم در دنیا و هم در آخرت، می‌تواند باعث بدبختی و مشکلات زیادی برای انسان شود. در گذشته اشاره کردیم که چگونه انسان ممکن است غضبناک شود. یکی از علل این است که افراد به مال، جان و آبروی خود بیش از حد علاقه‌مند هستند؛ این وابستگی بیش از اندازه باعث می‌شود که به محض کوچک‌ترین آسیبی به مال، مقام یا موقعیتشان، سریعاً عصبی و غضبناک شوند.

البته، محبت به خود، خانواده و دارایی‌ها اشکالی ندارد؛ اما باید حد و مرزی داشته باشد. نباید به حدی برسد که فرد برای یک توهین یا زیان کوچک به فکر انتقام‌جویی، حتی با اعمال خشونت یا قتل، بیفتد. بسیاری از جنایات و کشتارهایی که در جهان رخ می‌دهد ناشی از همین حب نفس و کم‌ظرفیتی افراد است. یکی از عوامل دیگر که باعث غضب می‌شود، قضاوت زودهنگام و نسنجیده است. برخی افراد بدون شنیدن کامل صحبت طرف مقابل، بلافاصله واکنش تند نشان می‌دهند و حتی ممکن است فحاشی یا توهین کنند.

بسیاری از طلاق‌هایی که امروزه رخ می‌دهد نیز به دلیل همین خشم و نداشتن تحمل است. برای مثال، ممکن است در همان شب اول ازدواج یا عقد، به دلیل یک سوء تفاهم یا نارضایتی کوچک، زندگی مشترک را به پایان برسانند. این‌گونه رفتارها ناشی از ظرفیت کم و حب نفس بیش از حد است. فرد می‌خواهد در هر شرایطی حق به جانب باشد و از این رو نمی‌تواند انتقاد یا حتی رفتار ناچیزی که به مذاقش خوش نیاید را تحمل کند.

راه جلب رحمت خداوند:

«مَكْتُوبٌ فِي التَّوْرَاةِ فِيمَا نَاجَى اللهُ عَزَّ وَجَلَّ بِهِ مُوسى (عليه‌السلام): يَا مُوسى، أَمْسِكْ غَضَبَكَ عَمَّنْ مَلَّكْتُكَ عَلَيْهِ؛ أَكُفَّ عَنْكَ غَضَبِي»[1] خداوند به حضرت موسی (علیه‌السلام) خطاب می‌کند که ای موسی جلوی غضبت را بگیر نسبت به زیردستان و کسانی که به آن‌ها قدرت داری. هر کسی قدرتی دارد و نسبت به زیردستان خودش فریاد می‌زند. اگر شما جلوی غضبت را گرفتی، خدا هم بر تو غضب نمی‌کند. پس یکی از راه‌هایی که باعث می‌شود انسان مورد رحمت خداوند قرار بگیرد و مورد غضب خداوند قرار نگیرد، رحم کردن به زیردستان و غضب نکردن نسبت به آنان است.

امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: «قال الحواريون لعيسى عليه السلام: أي الأشياء أشد؟ قال: أشد الأشياء غضب الله عز وجل»[2] شدیدترین چیزها غضب خداوند عزوجل است. به خدا پناه ببرید از اینکه خدا به شما غضب کند. غضب خدا از همه چیز بالاتر است.

«قالوا، بما نتقي غضب الله؟» چه کار کنیم که غضب خداوند شامل ما نشود؟ «قال: بأن لا تغضبوا» غضب نکنید تا مورد غضب خدا واقع نشوید. اگر شما در این دنیا نسبت به دیگران غضب کردید، ممکن است مورد غضب خداوند قرار بگیرید، ولی اگر غضبناک شدید ولی غضب نکردید، عفو کردید و با رحیمیت و محبت و عطوفت برخورد کردید، امید داشته باشید که مورد غضب خدا قرار نمی‌گیرید.

«عن ابي عبدالله (علیه‌السلام) قال : سمعت أبي (علیه‌السلام) يقول: أتى رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) رجل بدوي فقال : إني أسكن البادية فعلمني جوامع الكلام فقال : آمرك أن لا تغضب فأعاد عليه الاعرابي المسألة ثلاث مرات حتى رجع الرجل إلى نفسه فقال : لا أسأل عن شئ بعد هذا ، ما أمرني رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) إلا بالخير قال : وكان أبي يقول : اي شیء أشد من الغضب؟ إن الرجل يغضب فيقتل النفس التي حرم الله ويقذف المحصنة»[3]

از آقا امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده که فرمود: شنیدم پدرم امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرمود: یک مرد روستایی از اطراف، خدمت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) آمد، فرمود من کار دارم و می‌خواهم بروم، گفت من در بیابان زندگی می‌کنم، «فعلمني جوامع الكلام» مختصر و مفید به من بگو برای سعادتم چه کار کنم. جوامع الکلم یعنی جملاتی که مختصر و مفید باشد. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به او فرمود: «آمرك أن لا تغضب» غضب نکن. «فأعاد عليه الاعرابي المسألة ثلاث مرات» اعرابی قانع نشد و سه مرتبه از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) خواست که مطلبی را به او یاد دهد و هر سه مرتبه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به او فرمود غضب نکن «حتى رجع الرجل إلى نفسه» بعد مقداری فکر کرد «فقال: لا أسأل عن شئ بعد هذا، ما أمرني رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) إلا بالخير» گفت درست می‌گویی جوامع الکلم همین است وقتی فکر کنی می‌بینی که تمام مشکلات زندگی انسان‌ها به خاطر غضب بی‌جا است. «فقال : لا أسأل عن شئ بعد هذا ، ما أمرني رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) إلا بالخير» من دیگر چیزی نمی‌خواهم و جوابم را گرفتم. بهترین فرمایش همین است. «قال: وكان أبي يقول:» امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرمود: «اي شیء أشد من الغضب؟» چه چیزی از غضب بدتر است؟ «إن الرجل يغضب فيقتل النفس التي حرم الله ويقذف المحصنة» انسان غضب می‌کند، نفس محترمی را می‌کشد. چقدر به خاطر غضب‌ها کشتار شده است؟ عصبانی می‌شود و بدون تحقیق، نسبت ناروایی به زن محصنه‌ای می‌دهد. غضبناک شده، ظرفیت ندارد، تحقیق نکرده، با یک احتمال مطلبی را بیان می‌کند و بعد پشیمان می‌شود که چه حرف زشتی زده است.

لذا ما باید نسبت به غضب توجه زیادی داشته باشیم. قرآن می‌فرماید: ﴿وَالَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ وَإِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ﴾[4] یکی از مهم‌ترین چیزهایی که قرآن بیان کرده این است که اگر می‌خواهید آدم‌های خوب را بشناسید، فقط به نماز و روزه و ذکر آن‌ها توجه نکنید، معیار اصلی شناخت انسان‌ها، عملکرد آن‌ها در هنگام عصبانیت است.

آیه دیگر می‌فرماید: ﴿الَّذِينَ يُنفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾[5] یک سری کارها هست که انسان انجام می‌دهد، مثل نماز جماعت و دعا و ذکر؛ اینها خیلی خوب است اما یکی از چیزهای مهم که خصوصیت انسان‌های خوب محسوب می‌شود، انفاق است؛ یعنی وقتی که مشکلی در جامعه به وجود می‌آید، از مال می‌گذرد یا نه؟ بعضی تمام طلاهایشان را برای لبنان می‌دهند، گذشت می‌کنند. اینها معیار ایمان است، یکی انفاق، دیگری کظم غیظ و دیگری بخشیدن مردم، کسی که قدرت دارد و می‌تواند دیگران را مجازات کند ولی می‌بخشد، چنین افرادی جزء محسنین هستند ﴿وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾.