موضوع: جنود عقل و جهل/صفات مؤمن /غضب

خلاصه جلسه گذشته: خشم و غضب از مواردی است که در صورت عدم مدیریت، می‌تواند انسان را به نابودی بکشاند. این مسأله نه تنها در دنیا بلکه در آخرت نیز اثرات جبران‌ناپذیری دارد. بسیاری از جنایات، نزاع‌ها، اختلافات خانوادگی و طلاق‌ها در اثر خشم بی‌جا و ناتوانی در کنترل آن به وجود می‌آیند.

دلایل بروز خشم و ناتوانی در کنترل آن:

خشم اغلب به دلیل علاقه بیش از حد انسان به خود و دارایی‌هایش بروز می‌کند. انسان‌هایی که به مال، مقام، جان و آبروی خود وابسته‌اند و آن را بیش از حد دوست دارند، سریع‌تر عصبانی می‌شوند. مثلاً اگر کسی به مال یا مقام آن‌ها صدمه‌ای بزند یا آن را مورد تهدید قرار دهد، بلافاصله خشمگین می‌شوند و واکنش شدید نشان می‌دهند.

این افراد تحمل پایینی دارند و به سرعت واکنش‌های غیرمنطقی از خود بروز می‌دهند. این مسئله نشان می‌دهد که حب به نفس و علاقه بیش از حد به دنیا و مظاهر آن، عامل مهمی در بروز خشم و عصبانیت بی‌جا است.

مضرات خشم بی‌جا از نگاه روایات:

در روایات اسلامی، خشم به‌عنوان "امّ الامراض" یا "مادر بیماری‌ها" شناخته شده است؛ یعنی این صفت در صورت کنترل نشدن، می‌تواند زمینه‌ساز بسیاری از گناهان و خطاها شود.

امام علی(علیه السلام) فرمودند: «الغضب یفسد الألباب»[1] ؛ یعنی خشم عقل را فاسد می‌کند و باعث می‌شود انسان توانایی درست اندیشیدن و تصمیم‌گیری را از دست بدهد.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز در حدیثی فرمودند: «الغضب یفسد الإیمان کما یفسد الخل العسل»[2] ، یعنی خشم ایمان را فاسد می‌کند همان‌طور که سرکه، عسل را خراب می‌کند.

از نظر معصومین، انسان هنگام خشم مانند فردی دیوانه عمل می‌کند و ممکن است از خود گفتار و اعمالی زشت و رکیک بروز دهد که شایسته‌ی شخصیت او نیست. امام علی (ع) همچنین فرمودند: «بئس القرين الغضب، يبدي المعائب، ويدني الشر، ويباعد الخير»[3] ، یعنی بدترین همراه انسان خشم است که عیوب را ظاهر کرده و خیر را از انسان دور می‌کند. خشم همچون پرده‌ای است که تمام وقار، سنگینی و شخصیت فرد را از بین می‌برد و او را به انجام کارهای ناپسند وامی‌دارد.

راه‌های درمان خشم

برای درمان و کنترل خشم، دو روش کلی وجود دارد:

۱. روش معرفتی:

در این روش، فرد باید با مطالعه و تدبر در آموزه‌های دینی و روایات، مفاسد و پیامدهای منفی خشم را درک کند و خود را از آن بازدارد. هنگامی که انسان به حقیقت خشم و آثار ویرانگر آن پی ببرد، به طور طبیعی از آن دوری می‌کند.

از جمله روایات وارد شده در این زمینه، سخن پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است که فرمودند: «اذا غضبت فاسکت»[4] ، یعنی هنگامی که خشمگین شدی، سکوت کن.

همچنین امام علی (علیه السلام) می‌فرماید: «ليس الشديد بالصرعة إنما الشديد الذي يملک نفسه عند الغضب»[5] ؛ یعنی قوی‌ترین انسان کسی است که در هنگام خشم، خویشتن‌دار باشد و نفس خود را کنترل کند. این نوع نگاه به خشم و آگاهی از پیامدهای آن، باعث می‌شود انسان در مواقع حساس به فکر فرو رفته و خشم خود را کنترل کند.

� روش عملی:

در روش عملی، لازم است فرد از ابتدا خود را برای مواجهه با موقعیت‌های احتمالی آماده کند. برای مثال، اگر قرار است در جلسه‌ای حضور پیدا کند که ممکن است مباحث داغ و نزاع‌برانگیز مطرح شود، از پیش به خود تلقین کند که خشمگین نخواهد شد و با صبوری و آرامش رفتار خواهد کرد.

در روایت آمده است که پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «مَنِ ابْتُلِيَ بِالْقَضَاءِ فَلَا يَقْضِيَنَّ وَ هُوَ غَضْبَانُ‌«[6] قاضی در حال غضب حق ندارد قضاوت کند، زیرا در این حالت عقل و منطق او به درستی کار نمی‌کند. این توصیه نشان می‌دهد که در هنگام خشم، انسان از قضاوت درست و عادلانه ناتوان می‌شود.

راهکارهای دیگر در کنترل خشم:

صبر و سکوت:

در لحظه‌ای که انسان عصبانی می‌شود، سکوت می‌تواند بهترین راهکار باشد. فرد می‌تواند با نگه‌داشتن زبان خود، از بیان سخنان تند و ناپسند خودداری کند.

ذکر خداوند و یادآوری تقوا:

با ذکر و یادآوری حضور خداوند، انسان به آرامش می‌رسد و در شرایط بحرانی، کنترل خود را به دست می‌گیرد.

تنفس عمیق و ترک محیط:

ترک محیط یا انجام تنفس عمیق نیز به انسان کمک می‌کند که خشم خود را فروبنشاند.

نقش روحانیت و علما در کنترل خشم:

برای افرادی که در جایگاه اجتماعی و معنوی خاصی قرار دارند، کنترل خشم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به‌عنوان مثال، اگر فردی از روحانیون یا علما در ملأ عام دچار عصبانیت شود و رفتار نامناسبی از خود نشان دهد، علاوه بر اینکه به شخصیت خود آسیب می‌زند، به جایگاه دین نیز ضربه وارد می‌کند.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:

در مجموع، کنترل خشم یک ضرورت اخلاقی و دینی است که باید با تلاش و تمرین به دست آید. خشم می‌تواند ایمان، عقل و شخصیت انسان را تخریب کند و سبب بروز اعمال و گفتار ناپسند شود. با استفاده از روش‌های معرفتی و عملی، فرد می‌تواند خشم خود را مهار کرده و زندگی آرام‌تر و موفق‌تری داشته باشد.