درس حدیث استاد محسن فقیهی

موضوع: جنود عقل و جهل/ ایمان/مأیوس نبودن از رحمت پروردگار

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث‌ گذشته در رابطه با رحمت پروردگار و مأیوس نبودن از رحمت او بود. رحمت از صفات الهی است و ما هم باید متصف به آن صفت باشیم. همانطور که خداوند متعال مهربان و رحیم است ما هم مهربان باشیم.

﴿قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾[1]

بگو: «ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‌اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می‌آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.

یعنی هر آدمی در هر زمان و در هر مکان زمین که هستید توجه داشته باشید که مأیوس از رحمت پروردگار نباشید. راه برای جانی‌ترین انسان باز است و می‌تواند توبه بکند و از خداوند طلب مغفرت بکند و مشکلات خود را با خدای خود حل بکند. قُلْ يَا عِبَادِيَ یعنی بالاخره تو بنده خدا هستی و هر مقدار که گناه کرده‌ای، أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ، بدان که این گناه‌ها را به ضرر خودت انجام داده‌ای. اگر قمار بازی کرده‌ای، شراب خورده‌ای، زنا کرده‌ای و ... همه این‌ها به ضرر خودت بوده است و خداوند متعال که دستور داده بود به نفع خودش دستور نداده بود بلکه برای شما بود و حالا شما به ضرر خودت اسراف کرده‌ای اما بازهم لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ، مأیوس نباش، بلکه امیدوار باش و توبه کن و سعی کن از این به بعد آنچه وظیفه شرعی شماست را انجام بدهی و گذشته‌های خود را تا آنجا که توان داری جبران کن. إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً، الف و لام الذنوب، الف و لام جنس است یعنی همه گناهانتان بخشیده می‌شود. جَمِيعاً، هم تأکید دوباره بر بخشش همه گناهان است.

إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ، دوباره تکرار می‌کند و می‌‌فرماید که خداوند متعال غفور و رحیم است.

روایات زیادی در این زمینه داریم:

۱)‌ پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله) می‌فرماید: «يَبْعَثُ‌ اللَّهُ‌ يَوْمَ‌ الْقِيَامَةِ الْمُقْنِطِينَ‌ مُغَلَّسَةً وُجُوهُهُمْ يَعْنِي قَدْ عَلَا السَّوَادُ عَلَى الْبَيَاضِ فَيُقَالُ لَهُمْ هَؤُلَاءِ الْمُقْنِطُونَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ.»[2]

روز قيامت، خداوند، نااميد كنندگانِ مردم [از رحمت خود] را در حالى بر مى انگيزد كه رنگ صورتشان برگشته است و سياهى رويشان، بيشتر از سفيدى است و گفته مى شود: اينان، نااميدكنندگانِ مردم از رحمت خدا هستند!

وقتی انسان مأیوس می‌شود با خود می‌گوید من که باید به جهنم بروم دیگر هر چه بادا باد، بنابراین هر گناه دیگری را مرتکب می‌شود.

۲) عَنْ شُعَيْبٍ الْعَقَرْقُوفِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) يَقُولُ لِأَصْحَابِهِ‌ «اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا إِخْوَةً بَرَرَةً مُتَحَابِّينَ فِي اللَّهِ مُتَوَاصِلِينَ مُتَرَاحِمِينَ تَزَاوَرُوا وَ تَلَاقَوْا وَ تَذَاكَرُوا أَمْرَنَا وَ أَحْيُوهُ.» [3]

امام صادق (عليه السلام) به اصحاب خود فرمود: از خدا بترسيد و برادرانى نيكوكار باشيد. در راه خدا يكديگر را دوست بداريد، به يكديگر بپيونديد، باهم مهربان باشيد، يكديگر را ببينيد و به ديدار يكديگر برويد و مسأله [امامت] ما را به يكديگر يادآورى كنيد و آن را زنده نگهداريد.

امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: مُتَحَابِّينَ فِي اللَّهِ، یعنی اگر کسی را دوست دارید برای خدا دوست داشته باشید. مثلاً چون می‌دانم که فلانی انسانی بصیر و متدیّنی است او را دوست دارم.

یکی از صفات انسان مؤمن الحب لله است. مثلاً‌ من شما را دوست دارم چون آدم خوبی هستی، نه برای پول، مقام و زیبایی تو، خیر؛ بلکه برای اینکه آدم متدین و خوبی هستی، لذا من محبّ شما هستم. به این حب لله گفته می‌شود چرا که فقط برای خدا شما را دوست دارم. ولی متأسفانه بیشتر دوستی‌های ما روی این جهات (پول، مقام و زیبایی) هستند.

در ادامه حضرت می‌فرماید:‌ مُتَوَاصِلِينَ، یعنی ارتباطات شما قوی باشد، اینگونه نباشید که با کسی ارتباط نداشته باشید، بلکه با مردم ارتباط داشته باشید و در متن جامعه باشید. در کنار مردم و مردمی باشید. اینگونه نباشد که در خانه را ببندید و کسی را راه ندهید.

مُتَرَاحِمِينَ، یعنی رحم داشته باشید. مردم مشکلات دارند، کار و گرفتاری دارند، لذا آن مقدار که امکان دارد و توان دارید به مردم رحم کنید.

تَزَاوَرُوا وَ تَلَاقَوْا، یعنی همدیگر را زیارت کنید. گاهی خانه خویشاوندان خود بروید و سلام و احوال‌پرسی کنید و لطف و محبتی بکنید و برگردید. به همسایه، رفیق و خویش سر بزنید. الان ارتباطات بیشتر تلفنی شده است و رفت و آمد چون هزینه دارد کسی حوصله دیدار حضوری ندارد. اما امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: رفت و آمد داشته باشید و باهم ملاقات داشته باشید. ممکن است طرف در تلفن خیلی از حرف‌ها را نتواند بزند و بخواهد حضوری مطالبی را بگوید.

وَ تَذَاكَرُوا أَمْرَنَا وَ أَحْيُوهُ، همدیگر را که دیدید ملاقات و صحبت بکنید، ولی در رابطه با خدا هم صحبت بکنید. واجبات خود را انجام بدهید و محرمات را ترک کنید و بعد از ملاقات و صحبت و اظهار محبتی که دارید، تذکر و نصیحت‌هایی هم بدهید که نماز خود را اول وقت بخوانید و حجاب خود را مراعات بکنید. سعی کنید در ملاقات‌ها أمر به معروف و نهی از منکر را داشته باشید.

۳) «... و يَحِقُّ عَلَى المسلِمينَ الاِجتِهادُ فِي التَّواصُلِ، وَالتَّعاوُنُ عَلَى التَّعاطُفِ، وَالمواساةُ لِأهلِ الحاجَةِ، وتَعاطُفُ بَعضِهِم عَلى بَعضٍ، حَتّى تَكونوا كَما أمَرَكُمُ اللّه ُ(عزّ و جلّ) رُحَماءَ بَينَكُم مُتَراحِمينَ، مَغتَمّينَ لِما غابَ عَنكُم مِن أمرِهِم، ...».[4]

امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: ... بر مسلمانان لازم است كه براى پيوند و همكارى در جهت توجّه به يكديگر و همدردى با نيازمندان و سهيم كردن آنان در مال خود و مهربانى برخى نسبت به برخى، كوشش كنند، تا همان گونه باشيد كه خداوند عز و جل به شما فرمان داده است: مهربان و مهرورز ميان خودتان و اندوهگين از گرفتارى هايشان كه از شما پنهان مانده است ... .

الاِجتِهادُ فِي التَّواصُلِ؛ سعی کنید با مردم رابطه داشته باشید. خانه نشینی و کنار کشیدن و ارتباط برقرار نکردن با مردم کار درستی نیست. سلیقه‌های مختلف هست باید تحمّل بکنید. با سلیقه‌های مختلف نمی‌توانید قهر بکنید. در خویشاوندان سلیقه‌های برخی با شما فرق دارد اما در عین حال رفاقت و رفت و آمد را داشته باشید.

وَالتَّعاوُنُ عَلَى التَّعاطُفِ؛ سعی کنید به همدیگر محبّت کنید. جوانی که سلیقه او با تو فرق دارد او را ردّ نکن. شاید حرف‌هایی بزند که شما را ناراحت بکند اما شما نباید از او دوری کنید و یا او را طرد کنید. باید به او محبت و لطف کنید تا ان شاء الله به راه راست هدایت بشود.

وَالمواساةُ لِأهلِ الحاجَة؛ اگر می‌بینید کسی احتیاجی دارد سعی کنید احتیاجات او را برطرف کنید.

وتَعاطُفُ بَعضِهِم عَلى بَعضٍ، حَتّى تَكونوا كَما أمَرَكُمُ اللّه ُ(عزّ و جلّ) رُحَماءَ بَينَكُم؛ یعنی با بچه‌های خود، خویشان، همسایه‌ها، اهل محلّ و سایر قشرهای مختلف مردم با رحمت برخورد کنید.

مُتَراحِمينَ مَغتَمّينَ لِما غابَ عَنكُم مِن أمرِهِم؛ واقعاً غمخوار هم باشیم. اگر کسی مشکلی دارد شما در حد توان سعی کنید مشکل او را حل کنید.

این‌ها روایاتی هستند که بیانگر آن هستند که انسان باید رحیم باشد.

رسول الله (صلی الله علیه و آله) ‌فرمود: «وَ اَلَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لاَ يَضَعُ اَللَّهُ اَلرَّحْمَةَ إِلاَّ عَلَى رَحِيمٍ قُلْنَا يَا رَسُولَ اَللَّهِ كُلُّنَا رَحِيمٌ قَالَ لَيْسَ اَلَّذِي يَرْحَمُ نَفْسَهُ وَ أَهْلَهُ خَاصَّةً ذَاكَ اَلَّذِي يَرْحَمُ اَلْمُسْلِمِينَ.» رحمت خداوند شامل کسی می‌شود که رحیم است. گفتند یا رسول الله همه ما رحیم هستیم. ‌فرمود: منظور از رحیم، رحیم بودن فقط برای خود و خانواده خودت نیست، بلکه منظور از آن، رحیم بودن بر سایر مسلمین است.

اینکه انسان غذای خوب بخورد و خوب بخوابد و به خودش خوبی کند، برای خودش رحم دارد و به بچّه‌ها و خانواده خود هم رحم دارد، ولی این کافی نیست. بلکه باید دیگر مردم را در نظر داشته باشد و به آن‌ها هم رحم کند.

شاگرد شیخ انصاری در خواب دید که شیطان طناب ضخیمی را بر گردن شیخ انصاری (اعلی الله مقامه الشریف) انداخته و با خود می‌کشد. کمی کشید و با خود آورد امّا بیشتر از آن نتوانست با خود بکشد و شیخ انصاری برگشت. روز به شیخ انصاری گفت: استاد عزیز من چنین خوابی از شما دیدم، تعبیر آن چیست؟ ‌فرمود: وجوهاتی که در طول ماه به دست من می‌رسد، برای طلاب کنار می گذارم و سهمی را هم به اندازه یک ماه برای خودم برمی‌دارم که آن را مصرف بکنم، تاریخ آن را هم یادداشت می‌کنم. سهم خود از آن وجوهات را خرج کرده بودم و پولم تمام شده بود و هنوز سر ماه برای شهریه فرا نرسیده بود و می‌خواستم چیزی بخرم اما پول نداشتم، با خود گفتم یک مقدار از این سهم امام را قرض برمی‌دارم تا تاریخ شهریه که شد جایگزین می‌کنم. بلند شدم و آن مقدار پول را از سهم امام برداشتم و برای خرید بیرون رفتم. در راه با خود گفتم ممکن است الان اجل من فرا برسد و نتوانم قرض خود را ادا بکنم، چرا من اینکار را بکنم؟ لذا پول را به جای خود برگرداندم و گفتم همان زمان که به طلاب شهریه می‌دهم همان زمان هم سهم خود را برمی‌دارم.

لذا این گونه شد که ایشان شد شیخ انصاری، مواظب خوتان باشید و البته ما و بیوت مراجع باید بیشتر از شما مواظب خودمان باشیم. بیوت مراجع باید مواظبت کنند و این سهم امام را برای طلبه‌های عزیز حفظ بکنند، نه برای بچّه‌ها و اقوام خودشان و نه برای دسته اوّلی‌ها و دسته دومی‌ها. و این را بدانید به هر مقامی که رسیدید اوّل مردم بعد خودتان.