درس حدیث استاد محسن فقیهی

موضوع: جنود عقل و جهل/ رئوف و رحیم بودن خداوند/

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث‌ گذشته در رابطه با رحمت پروردگار بود که خداوند رحمان و رحیم است. این‌ صفات از صفات بارز خداوند متعال است و گفتیم که در قرآن کریم ۱۱۴ مرتبه کلمه بسم الله الرحمن الرحیم آمده است و فقط در سوره برائت بسم الله نیامده است و در سوره نمل، دو بار بسم الله آمده است.

در آیات و روایات صفات رحمان، رحیم و رئوف به وفور آمده است.

﴿لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾[1]

به یقین، رسولی از خود شما بسویتان آمد که رنجهای شما بر او سخت است؛ و اصرار بر هدایت شما دارد؛ و نسبت به مؤمنان، رئوف و مهربان است!

﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ﴾[2]

به (برکت) رحمت الهی، در برابر آنان [= مردم‌] نرم (و مهربان) شدی! و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو، پراکنده می‌شدند.

بنابراین این مهربانی و عطوفت و نرم‌خویی باعث شده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) مردم را جذب بکند و مظهر مهربانی برای مردم باشد.

رحیمیّت و رحمانیّت در اسلام و غرب

پیامبر (صلی الله علیه و آله) سیزده سال در مکّه مورد آزار و اذیّت مشرکان قرار گرفت و مصیبت‌های زیادی بر سر پیامبر (صلی الله علیه و آله)

آوردند، مَا أُوذِيَ نَبِيٌّ مِثْلَ مَا أُوذِيت‌[3] هیچ پیامبری مثل من اذیّت نشده است. پیامبر (صلی الله علیه و آله) زمانی که بر مشرکان غالب شدند و وارد مکّه شدند با مردمی روبرو بودند که مصیبت‌ها و آزارهای زبانی و عملی زیادی بر وی وارد کرده بودند. حضرت فرمود: «اذهبوا وانتم الطّلقاء»؛ بروید شما آزاد شدگانید. چند نفر از افراطی‌ها، پرچمی را به دست گرفته و فریاد زدند: الانتقام الانتقام، ما می‌خواهیم انتقام بگیریم، این‌ها بلاهای زیادی بر سر ما آوردند. حضرت فرمود جلوی این اشخاص را بگیرید، این‌ها حق انتقام ندارند، الیوم یوم المرحمة و الصلح، امروز روز رحمت و صلح است. من همه مصیبت‌هایی را که از مشرکان دیدم، فراموش کردم و الان وقت رفاقت است.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) الان پیروز شده است و انسان مؤمن وقتی قدرت دارد می‌بخشد. این اسلام و این پیامبر اسلام است.

این‌ها برنامه‌های اسلام است و ما باید از آن درس بگیریم. وقتی قدرت پیدا می‌کنی در پی انتقام نباش، با اینکه می‌توانی هر بلایی سر طرف مقابل دربیاوری ولی این کار را نکن. این برنامه و برخورد پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود.

در جنگ جهانی دوّم وقتی متّفقین وارد آلمان شدند، آنقدر قساوت قلب داشتند که بچه‌های در آغوش مادرها را می‌گرفتند و به هوا می‌انداختند و با تیر می‌زدند. این‌ها دنباله‌رو حرمله هستند که او هم شبیه این کار را در کربلا کرد. الان می‌بینید که در فلسطین اشغالی چه کارها که نمی‌کنند؟ چه جنایت‌هایی که مرتکب نمی‌شوند؟ آمریکا و اورپای جنایتکار هم بر ادامه جنایت‌های اسرائیل کمک می‌کنند.

خودتان می‌گویید ما حدود ۳۰۰ نفر کشته داده‌ایم، امّا چقدر از زن و بچه‌های بی‌گناه می‌خواهید بکشید؟ شما با مبارزین جنگ دارید ولی چرا زن و بچه‌های بی‌گناه را می‌کشید؟ آبروی آمریکا رفته است و الان در خود آمریکا تظاهرات می‌کنند به دلیل اینکه می‌بینند این‌ها ظالم هستند. به دروغ از حقوق بشر دم می‌زنند. انگلیس بدتر از آمریکا و آمریکا بدتر از انگلیس، این دنیای غرب است، دنیایی که اسلام در آن نباشد این است.

نمونه دیگر از اسلام، برخورد امیرالمؤمنین (علیه السلام) با ابن ملجم است. الان اگر کسی به رهبر یا رئیس جمهور کشوری سوء قصد بکند، با او چکار می‌کنند؟ یعنی آلت قتاله را تهیه کرده ولی هنوز کاری نکرده است، ولی با این حال با وی چکار می‌کنند؟ خودش، پدرش، مادرش و اقوامش را دستگیر می‌کنند و یک عده از آنان را کشته و عده دیگر را زندانی می‌کنند. چرا که یکی از آنان سوء قصد داشته است. این دنیای امروز است، این غرب و شرق امروز است، این افکار امروزی‌ها است. یک نفر در کل طایفه خلاف کرده است، چرا آبروی همه را می‌برید؟ آن‌ها که گناهی نکرده‌اند، شما هم بچه خودت را نمی‌توانی کنترل بکنی. کدامیک از شماها می‌توانید بچه‌های خود را درست تربیت بکنید؟ الان با این موبایلی که بچه‌ در دست دارد از دوازده سیزده سالگی از اختیار پدر و مادر خارج می‌شود. سر خود را زیر لحاف می‌کند و آنجا مشغول فضای مجازی است. در مجالس‌ و درس‌شان هم همینطور با موبایل مشغول هستند. فضای مجازی همه مردم این دنیا را بیچاره کرده است. ما جوان‌ها را از دست داده‌ایم. چه آیت الله، چه مؤمن، چه نماز شب‌خوان و چه متدین، نمی‌توانند بچه خود را کنترل بکنند. بنده خودم تجربه دارم، می‌بینی آدم بچه خیلی خوب و عالی تربیت می‌کند بعد می‌بینی یواش یواش از دست رفتند تا جایی که دیگر نمی‌شود کاری کرد، اگر به خانه راه ندی یک جور مشکل پیش می‌آید و اگر راه ندی مشکل دیگری پیش می‌آید. چطور با این بچه باید برخورد کرد؟ این بچه فکرش خراب شده است. این بچه‌ای که برای امام حسین (علیه السلام) گریه می‌کرد و سینه می‌زد و نماز شب و نماز جماعت وی ترک نمی‌شد. من این بچّه را تا ۱۷ سالگی تربیت کرده‌ام و برایش زن گرفته‌ام که به سمت خلاف نرود، با اینکه بچّه‌دار هم شد ولی فضای مجازی خرابش کرد. من دیگر اختیارش را ندارم و نمی‌توانم جلوی او را بگیرم. هر چقدر با او حرف می‌زنی و بحث می‌کنی، فایده‌ای ندارد چرا که ذهنش خراب شده است. خداوند عاقبت ما را ختم به خیر بکند. این وسیله با اینکه فایده‌هایی دارد ولی ضررهای خیلی عظیمی دارد. همه جوان‌های ما از دست رفتند هم دختر و هم پسرها فاسد شدند.

ابن ملجم که امیرالمؤمنین (علیه السلام) را به شدت مجروح کرده بود وقتی او را نزد حضرت آوردند، اولین جمله‌ای که حضرت فرمود این بود که بدانید که این یک نفر با من دشمن بود و به من ضربه زد پس با هیچ یک از زن، فرزندان، پدر، مادر و اقوام او کاری نداشته باشید. مبادا کسی بخواهد به بهانه اینکه فلانی با این شخص فامیل است تسویه حساب شخصی بکند، فقط با همین یک نفر برخورد کنید. معمولاً ما وقتی کسی خلافی می‌کند، خودش را که قصاص می‌کنیم که هیچ بلکه کسان اطراف او را هم اذیت می‌کنیم. این خیلی مهم است که بگویی فقط این یک نفر با من دشمن است و فقط با او برخورد شود، وقتی اتفاقی می‌افتد ببین چه بلایی سر اطرافیان شخص درمی‌آوری؟ هنوز اطرافیان کسانی که به هر دلیلی منفور شده‌اند، مبغوض هستند و خیلی به آن‌ها اهانت می‌شود.

عکس العمل دوّمی که حضرت داشت این بود که فرمود هر غذایی که برای من می‌آورید، اول برای ابن ملجم ببرید بعد برای من بیاورید. کدام سیاستمدار را در دنیا پیدا می‌کنید که چنین باشد؟ کدام رئیس جمهور، اگر کسی قاتل وی بود می‌گوید اول غذای من را به قاتل من ببرید؟ این‌ها را در همه جای دنیا بگویید تا مردم بدانند که امیرالمؤمنین چنین شخصی بود. سپس به حسنین (علیهما السلام) فرمود: اگر من زنده ماندم خودم می‌دانم که با قاتلم چکار بکنم؟ و اگر هم از دنیا رفتم، شما می‌توانید قصاص بکنید اما این را بدانید که فقط یک ضربه شمشیر به او بزنید. و حق ندارید ضربه دوم را بزنید. شما در طول تاریخ بگردید، همه این رئسای جمهورها و شخصیت‌های عالم را ببینید، آیا یک نمونه شخصیتی اینچنینی پیدا می‌کنید که چنین رفتاری از خود بروز داده‌ باشد؟ ما اگر چنین روشی را عمل بکنیم علوی و نبوی می‌شویم. حکومت نبوی و حکومت علوی اینچنین است. این نمونه بارز رحمانیّت، رحیمیّت، غفوریّت و رئوف بودن خداوند و بعد انبیاء و معصومین (علیهم السلام) است. ائمه ما اینچنین بودند و ما باید مانند آنان باشیم و مانند آنان رفتار بکنیم و سعی بکنیم این شعار اسلامی رحمت و مغفرت را همیشه در کارهای خود داشته باشیم.

امام سجاد (علیه السلام) در صحیفه سجادیه می‌فرماید: وَ اَنْتَ الَّذى تَسْعى‌ رَحْمَتُهُ اَمامَ غَضَبِهِ،[4] و تويى كه مهرت پيشاپيش غضبت در حركت است. در دعای عرفه آمده است يا مَن سَبَقَت رَحمَتُهُ غَضَبَهُ،[5] اى آن كه رحمتش بر غضبش پيشى گرفته است. رحمت پروردگار بر غضب وی سبقت گرفته است یعنی رحمت باید شامل همه بشود نه غضب. البته غضب هم در جای خودش مناسب است اما آن چیزی که اصل کلی است رحمت، مهربانی و محبت خداوند است لذا با محبت باید مردم را جذب بکنید و با محبت اسلام را گسترش بدهید و با محبت همه را به ایمان و تقوا دعوت بکنید، این راهی است که خداوند برای شما در نظر گرفته است. در روایت آمده است که کسانی که خطا می‌کنند، اول رحمت خداوند شامل آن‌ها می‌شود و غضب شامل کسانی می‌شود که تجرّی دارند و استغفار نمی‌کنند و آنقدر گناه را تکرار می‌کنند که قلبشان سیاه می‌شود.

مرحوم امام (اعلی الله مقامه الشریف) در رابطه با این جمله يا مَن سَبَقَت رَحمَتُهُ غَضَبَهُ، می‌فرماید: خداوند رحمان و رحیم است و رحمان و رحیمی که در قرآن این همه تکرار شده است برای همین است که رحمت خداوند بر غضبش سبقت دارد. مرحوم امام تأکید می‌کند بر اینکه ما باید این مسیر را الگو قرار بدهیم و رحمانیّت و رحیمیّت خداوند را در جامعه پیاده بکنیم. شما بزرگوران هم در رابطه با زن و فرزندان و همسایه‌های خود و همه مردم این رحمانیت را داشته باشید و همیشه این جمله يا مَن سَبَقَت رَحمَتُهُ غَضَبَهُ در ذهن‌تان باشد. همیشه غضب خود را فرو ببرید و رحمت خود را آشکار بکنید.

یکی از دریچه‌های قلب انسان، چشم او هست، چشم دریچه‌ای به قلب است. وقتی قلب رقیق است شخص در مقابل مصیبت‌های دیگران از خود عکس‌العمل نشان می‌دهد، مثلاً می‌گوید: آخ، چه بلایی سر فلانی آمد؟ چه اتفاق بدی برای فلانی افتاد؟ قلب ناراحت می‌شود و کم کم اشک از چشمان سرازیر می‌شود و بی‌اختیار گریه می‌کنید. این نشانه این است که چشم دریچه قلب است. پیامبر (صلی الله علیه وآله) در موارد متعددی گریه کرده‌اند، وقتی به حضرت می‌گفتند، خود شما توصیه می‌کنید که زیاد اظهار ناراحتی نکنید، پس خود شما چرا گریه می‌کنید؟ برای حمزه و ... گریه می‌کنید. حضرت فرمود: «لَيْسَ مِنَّا مَنْ ضَرَبَ الخُدُودَ، وَشَقَّ الجُيُوبَ، وَدَعَا بِدَعْوَى الجَاهِلِيَّةِ»[6] هرکس - در هنگام مصيبت - بر گونه هايش بزند و گريبان چاک دهد و مانند دوران جاهليت آه و واويلا سر دهد - و سخن جاهلی بر زبان بياورد - از ما نيست. امّا گریه کردن بد نیست، انسان برای پدر، مادر، فرزند و ... اشک می‌ریزد ولی نباید از حد متعارف تجاوز کند. گریه برای کسی که از دست رفته خوب است، عنه صلى الله عليه و آله: مَن لَم يَرحَمْ لا يُرحَمْ،[7] پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: كسى كه رحم نكند، به او رحم نشود. کسی که رحم نداشته باشد مورد رحمت پروردگار قرار نمی‌گیرد. اگر می‌خواهید خدا به شما رحم کند شما هم به مردم رحم کنید.

بنابراین یکی از وظایف ما این است که با خانواده، همسایه‌ها، مؤمنین، متدینین و با مردمی که مسلمان هستند و ممکن است خلافی هم انجام بدهند سعی بکنیم با مهربانی و رحمت برخورد کنیم. خداوند متعال همه ما را مورد رحمت خود قرار بدهد و این صفت رحم را در دل ما تقویت بفرماید.