درس حدیث استاد محسن فقیهی

موضوع: جنود عقل و جهل/ رئوف و رحیم/ قساوت قلب

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در رابطه با رئوف و رحیم بود. یکی از صفات پروردگار رئوف و رحیم است ﴿إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾[1] و از پیامبر اسلام هم این است که نسبت به مؤمنین رئوف و رحیم است ﴿لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾[2] مؤمنین هم باید از این صفت رئوف و رحیم برخوردار باشند. سعی کنید با مردم با محبّت، مهربان و رئوف باشید. در مقابل رئوف و رحیم، قساوت قلب قرار دارد. یک چیزی که خیلی بد است این است که انسان قسی القلب باشد. متأسفانه برخی قسی القلب هستند.

در جلسه قبل به برخی از عوامل قساوت قلب اشاره کردیم. در ادامه به علل دیگر قساوت قلب می‌پردازیم:

7) زیاد حرف زدن

در روایت داریم که انسان وقتی زیاد حرف بزند قسی القلب می‌شود. زیاد صحبت کردن کار خوبی نیست، انسان باید به اندازه لازم صحبت بکند. در اسلام زیاد صحبت کردن پسندیده نیست. عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ:« كَانَ اَلْمَسِيحُ عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَقُولُ لاَ تُكْثِرُوا اَلْكَلاَمَ فِي غَيْرِ ذِكْرِ اَللَّهِ فَإِنَّ اَلَّذِينَ يُكْثِرُونَ اَلْكَلاَمَ فِي غَيْرِ ذِكْرِ اَللَّهِ قَاسِيَةٌ قُلُوبُهُمْ وَ لَكِنْ لاَ يَعْلَمُونَ.»[3] امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: حضرت مسيح عليه السّلام مي‌فرمود: سخنان شما در غير ذكر خدا زياد نباشد چون كسانى كه در مورد غير ذكر خداوند زياد سخن بگويند دلهاى آنان داراى قساوت و سختى است ولى متوجه نيستند.

برخی نزد مرحوم آیت الله گلپایگانی (رحمة الله علیه) خیلی حرف می‌زدند و ایشان هم وقشان ضیق بود و مراجعات داشت. یکبار که شخصی زیاد حرف می‌زد نتوانست صحبت زیاد آن شخص را تحمل بکند و به آن شخص فرمود بلند شو در را ببند شخص در را بست. فرمود نه از طرف بیرون در را ببندید.

گاهی برخی خیلی حرف می‌زنند. یک جمله دو جمله که انسان صحبت می‌کند حرفش تمام می‌شود اما برخی مدام پشت سرهم ادامه می‌دهند و جملات را تکرار می‌کنند و دوباره از اول شروع می‌کنند. برای چنین اشخاصی همان برنامه آیت الله العظمی گلپایگانی را باید پیاده کرد تا از حرف زدن زیاد دست بردارد.

در هر صورت یکی از چیزهایی که برای انسان مناسب نیست، زیاد صحبت کردن است. علامه طباطبائی (أعلی الله مقامه الشریف) که بنده مکرر خدمت ایشان بودم، در دو کلام به افراد جواب می‌داد. شب پنجشنبه‌ای بود که آیات مطهری، مصباح، امینیان، لنگرودی، انصاری شیرازی و آیت الله حسن‌زاده و برخی بزرگان اهل فلسفه در خدمت ایشان بودند، از ایشان که سؤال می‌کردند دو کلمه جواب می‌دادند و اهل فن متوجه جواب ایشان می‌شدند و آیت الله مطهری یا آیت الله جوادی آن دو کلام ایشان را توضیح می‌داند که مقصود ایشان این است. علمای بزرگ ما خیلی کوتاه و کم صحبت می‌کردند. زیاد صحبت کردن از نظر اسلام پسندیده نیست. در روایت هم امام صادق علیه السلام می‌فرماید: فَإِنَّ اَلَّذِينَ يُكْثِرُونَ اَلْكَلاَمَ فِي غَيْرِ ذِكْرِ اَللَّهِ قَاسِيَةٌ قُلُوبُهُمْ وَ لَكِنْ لاَ يَعْلَمُونَ. كسانى كه در مورد غير ذكر خداوند زياد سخن بگويند دلهاى آنان داراى قساوت و سختى است ولى متوجه نيستند.

8) استماع لهویّات

کسانی که غنا، موسیقی و لهویّات گوش می‌دهند، قساوت قلب پیدا می‌کنند. در روایتی پیامبر (صلی الله علیه و آله) به علی (علیه السلام) می‌فرماید: «ثلاثٌ يُقسِينَ القَلبَ: استِماعُ اللهوِ، و طَلَبُ الصَّيدِ، و إتيانُ بابِ السُّلطانِ.»[4] سه چيز دل را سخت می‌کند: شنيدن لهو، شكار كردن، و رفت و آمد به دربار سلطان.

9) نشست و برخاست و معاشرت با انسان بخیل

کسی که بخیل است با اینکه پول دارد ولی وقتی کسی به وی مراجعه می‌کند به وی جواب رد می‌دهد و می‌گوید ندارم. چنین کسی اهل انفاق و محبت نیست و با اینکه در مواردی می‌تواند مشکلات مردم حل بکند ولی حل نمی‌کند. وقتی از وی سؤال می‌کنند جواب نمی‌دهد و بخل می‌ورزد. انسان اگر با شخص بخیلی نشست و برخاست بکند قساوت قلب می‌آورد. أمیرالمؤمنین عليه السلام می‌فرماید: «النَّظَرُ إلَى البَخيلِ يُقسي القَلبَ»[5] نگاه كردن به شخص بخيل، دل را سخت مى‌کند. انسان می‌بیند شخص بخیل کارهایی را می‌تواند بکند ولی هیچ قدمی برای هیچ کسی برنمی‌دارد. وقتی گفته‌ می‌شود یک نامه‌ای برای این شخص بنویس مشکل وی حل بشود، جواب منفی می‌دهد و می‌گوید به من ربطی ندارد من دخالت نمی‌کنم. هیچ کاری برای هیچ کسی انجام نمی‌دهد. انسان می‌تواند به دیگران با زبان یا با قلم و یا با قدم کمک بکند، ولی برخی هستند که کاری برای دیگران انجام نمی‌دهند. این‌ها انسان‌های بخیلی هستند و اگر کسی با وی نشست و برخاست داشته باشد خلقیات وی در او نیز تأثیر خواهد گذاشت و او نیز قسی القلب خواهد شد و او نیز چنین روحیه را پیدا می‌کند که به دیگران خیری نرساند. در روایت وارد شده است «إِيَّاكَ وَ مُصَاحَبَةَ اَلْبَخِيلِ فَإِنَّهُ يَخْذُلُكَ فِي مَالِهِ أَحْوَجَ مَا تَكُونُ إِلَيْهِ.»[6] مبادا هم‌صحبت بخيل شوى كه او در نهايت حاجت تو به وى تو را واگذارد.

اگر می‌خواهی برای خودت رفیق پیدا بکنی انسانی سخی پیدا بکن. انسان سخی خیلی بزرگوار و باسخاوت است امّا شخص بخیل، انسان بی‌ثمر و بی‌فایده‌ است و هیچ قدمی برای کسی برنمی‌دارد لذا به درد رفاقت هم نمی‌خورد.

ما باید از این مورادی که گفته شد به دور باشیم تا ان شاء الله قسی القلب نشویم.