درس حدیث استاد محسن فقیهی

موضوع: جنود عقل و جهل/توکّل/موارد توکّل در قرآن کریم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در رابطه با توکّل و آثار و نتایج توکّل بر خدا بود. توکّل را معنا کردیم و مباحثی در این زمینه بیان شد.

توکّل در قرآن کریم:

خداوند متعال در قرآن مجید در مواردی به توکّل سفارش کرده است؛ از جمله:

۱) در هنگام تصمیم‌گیری

خداوند متعال در مورد مسأله توکّل به پیامبر (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ﴾[1] به (برکت) رحمت الهی، در برابر آنان [= مردم‌] نرم (و مهربان) شدی! و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو، پراکنده می‌شدند. پس آنها را ببخش و برای آنها آمرزش بطلب! و در کارها، با آنان مشورت کن! اما هنگامی که تصمیم گرفتی، (قاطع باش! و) بر خدا توکّل کن! زیرا خداوند متوکّلان را دوست دارد.

این شاورهم چه کسانی هستند؟ همین کسانی که گناه می‌کنند همین کسانی که باید برای آن‌ها استغفار کرد همین افرادی که خیلی کامل نیستند. خداوند می‌فرماید ای پیامبر شما با آن‌ها مشورت بکن. این گروه با اینکه با شما موافق نیست ولی با آن‌ها مشورت و صحبت بکن. مشورت اشکالی ندارد به آن‌ها احترام بگذار و از آن‌ها نظرخواهی بکن. نظرات همه را بگیر. با همه خوب باش حتی کسانی که گناهکار هستند، وقتی با چپ و راست و این و آن مشورت کردی، تصمیم نهایی را خودت بگیر. وقتی می‌خواهی تصمیم بگیری مسلّم است که طبق نظرات و موافق همه نمی‌توانی تصمیم بگیری و یک عدّه‌ای ناراحت می‌شوند و می‌گویند نصیحت‌ ما را گوش نداد ولی شما تصمیم خود را بگیر و به خدا توکّل بکن. چون به همه احترام گذاشتی و از همه نظرخواهی کردی و تصمیم را گرفتی و توکّل کردی، دشمنان تو هیچ کاری نمی‌توانند بکنند.

این آیه شریفه برای ما نیز باید درس باشد که در اداره یا مؤسسه و محیطی که هستیم باید با همه هماهنگ باشیم و مشورت و صحبت بکنیم ولی تصمیم نهایی را که گرفتیم با توکّل بر خدا آن کار را اجرا بکنیم. حالا شاید بعضی‌ها هم خوششان نیاید مشکلی ندارد چرا که ما نمی‌توانیم به همه نظرات عمل کنیم. داخل منزل هم همینطور، با خانم خود و حتّی با بچّه کوچک خودتان مشورت بکنید و آنچه به نظر خودتان بهتر می‌رسد با توکّل بر خدا همان را اجرا بکنید و ان شاء الله که با موفقیّت همراه خواهید بود.

۲) در زمان توطئه دشمن

یکی از موارد دیگری که قرآن کریم به توکّل بر خدا سفارش کرده است در موردی است که دشمن دارید. ممکن است برای فردی یا حزبی یا گروهی یا اسلام و یا مؤمنین، دشمنانی باشد. دشمن با توطئه و مکر می‌خواهد دشمنی خود را اجرا کند. خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَيَقُولُونَ طَاعَةٌ فَإِذَا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِكَ بَيَّتَ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ غَيْرَ الَّذِي تَقُولُ وَاللَّهُ يَكْتُبُ مَا يُبَيِّتُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَكَفَىٰ بِاللَّهِ وَكِيلًا﴾[2] آنها در حضور تو می‌گویند: «فرمانبرداریم»؛ امّا هنگامی که از نزد تو بیرون می‌روند، جمعی از آنان بر خلاف گفته‌های تو، جلسات سرّی شبانه تشکیل می‌دهند؛ آنچه را در این جلسات می‌گویند، خداوند می‌نویسد. اعتنایی به آنها نکن! (و از نقشه‌های آنان وحشت نداشته باش!) و بر خدا توکّل کن! کافی است که او یار و مدافع تو باشد.

منافقین که به خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) می‌آمدند در ظاهر تعظیم می‌کردند و می‌گفتند ما مطیع و ارادتمند شما هستیم ولی وقتی بیرون می‌رفتند جلسه شبانه می‌گرفتند و حرف‌هایی غیر از آنچه که در نزد پیامبر می‌زدند می‌گفتند و با پیامبر (صلی الله علیه و آله) دشمنی می‌کردند.- در جامعه ما هم این افراد را می‌بینید این چنین اشخاصی هستند.- در حالی که خداوند همه حرف‌هایی را که آن‌ها در جلسات خود می‌گویند می‌نویسد. ای پیامبر از این افراد منافق اعراض بکن و بر خدا توکّل کن.

بنابراین یکی از مواردی که ما باید بر خدا توکّل بکنیم در مورد دشمنان است. دشمنان دشمنی و مکر و حیله می‌کنند و می‌خواهند مردم را فریب بدهند ولی ما وظیفه داریم از آن‌ها اعراض بکنیم و بر خدا توکّل بکنیم و کارهای خود را پیش ببریم.

۳) در جهاد با دشمنان

خداوند متعال می‌فرماید وقتی با دشمنان می‌خواهید بجنگید، ممکن است آن‌ها از لحاظ عِدّه و عُدّه قوی باشند ولی شما توکّل بر خدا داشته باشید. می‌فرماید: ﴿إِذْ هَمَّتْ طَائِفَتَانِ مِنْكُمْ أَنْ تَفْشَلَا وَاللَّهُ وَلِيُّهُمَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ﴾[3] (و نیز به یاد آور) زمانی را که دو طایفه از شما تصمیم گرفتند سستی نشان دهند (و از وسط راه بازگردند)؛ و خداوند پشتیبان آنها بود (و به آنها کمک کرد که از این فکر بازگردند)؛ و افراد باایمان، باید تنها بر خدا توکّل کنند!

پیامبر (صلی الله علیه و آله) اعلام جهاد کرده بود ولی دو طائفه بودند که سستی می‌کردند و می‌خواستند برگردند ولی خداوند به آن‌ها کمک کرد. انسان اگر به طرف خدا برود خداوند نیز به او کمک می‌کند و دل او را نرم می‌کند مثلاً حالا که جبهه آمدی چرا برمی‌گردی؟ اینجا باش و کمک بکن. در جبهه خطرات زیاد است و مؤمنین باید به خدا توکّل بکنند.