درس حدیث استاد محسن فقیهی

موضوع: جنود عقل و جهل/ ایمان/ عدل و ظلم/ظلم

خلاصه جلسه گذشته: در جلسه قبل صحبت در رابطه با عقل و عدل بود که جوانب عدل را بیان کردیم و گفتیم که یک ساعت عدالت را مراعات کردن از شصت سال عبادت بالاتر است.

این جلسه به بحث ظلم می‌پردازیم:

امام باقر (علیه السلام) می‌فرماید: اَلظُّلْمُ ثَلاَثَةٌ ظُلْمٌ يَغْفِرُهُ اَللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ ظُلْمٌ لاَ يَغْفِرُهُ وَ ظُلْمٌ لاَ يَدَعُهُ ...[1]

امام باقر(علیه السلام) فرمود: ظلم بر سه گونه است ظلم كه خداي عزوجل آن را می‌بخشد و ظلمی كه خداوند متعال آن را نمی‌بخشد و ستمی كه خداوند آن را رها نمی‌کند.

این روایت در مقابل آن روایت عدل است که بیان کردیم. کسی که عدل نداشته باشد ظالم است.

امام باقر (علیه السلام) می‌فرماید سه نوع ظلم وجود دارد:

    1. ظُلْمٌ يَغْفِرُهُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ؛ ظلمی که خداوند متعال آن را می‌آمرزد.

    2. وَ ظُلْمٌ لاَ يَغْفِرُهُ؛ ظلمی كه خداوند متعال آن را نمی‌بخشد.

    3. ظُلْمٌ لاَ يَدَعُهُ؛ ظلمی كه خداوند آن را رها نمی‌کند.

حضرت در ادامه می‌فرماید: فَأَمَّا اَلظُّلْمُ اَلَّذِي لاَ يَغْفِرُهُ فَالشِّرْكُ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَمَّا اَلظُّلْمُ اَلَّذِي يَغْفِرُهُ اَللَّهُ فَظُلْمُ اَلرَّجُلِ نَفْسَهُ فِيمَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اَللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَ أَمَّا اَلظُّلْمُ اَلَّذِي لاَ يَدَعُهُ فَالْمُدَايَنَةُ بَيْنَ اَلْعِبَادِ. [2]

اما ظلمی كه خداوند آن را نمی‌بخشد شريك قرار دادن برای خداوند عزوجلّ است و ظلمی كه خداوند آن را می‌بخشد ظلمی است كه انسان ميان خود و خدا بر خود روا می‌دارد و بر کسی ظلم نکرده است بلکه فقط به خودش ظلم کرده است مثلاً شراب خوده است و یا زنا کرده است خیلی گناه بزرگی است، به خودش ظلم کرده است اما اگر توبه بکند خداوند متعال هم او را می‌بخشد التَّائِبَ مِنْ ذُنُوبِهِ كَمَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ[3] در جایی است که به غیر از خودش به کس دیگری ظلم نکرده است.

و اما ظلمی كه خداوند آن را ناديده نمی‌گیرد حقوق بندگان خدا نسبت به يكديگر است. این ظلم با توبه و استغفار، با نماز خواندن، دعا و گریه حلّ نمی‌شود. اگر انسان به مردم ظلم بکند باید روز قیامت پاسخگو باشد و جواب آن آتش دوزخ است مگر اینکه در این دنیا رضایت شخص جلب بشود.

ظلم در مقام مصداق:

انسان خیلی از کارهایی را که انجام می‌دهد فکر می‌کند که اصلاً ظلم نیست در حالی که ظلم است ولی خودش متوجه نیست و نمی‌داند که دارد ظلم می‌کند. برای روشن این مطلب که ظالم کسیت؟ و لفظ ظالم بر چه کسی صدق می‌کند؟ به روایات مراجعه می‌کنیم:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ مِنْ أَشَدِّ اَلنَّاسِ عَذَاباً يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلاً وَ عَمِلَ بِغَيْرِهِ.[4] امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: روز قيامت سخت‌ترين مردم از لحاظ‌ عذاب كسى است كه عدالتى را بستايد و بر خلاف آن عمل كند. زندگی و عمل‌شان عادلانه نیست ولی از عدالت دم می‌زنند. گاهی غیبت می‌کند، گاهی دروغ می‌گوید و گاهی خلاف می‌کند. کسانی که عدالت ندارند و چیزی هم از عدالت ادعا نمی‌کنند، این عذاب شدید را ندارند اما کسی که از عدالت دم می‌زند ولی خلاف آن عمل می‌کند آن عذاب شدید را دارد.

امیرالمؤمنین (علیه السلام) می‌فرماید: فَالْحَقُّ أَوْسَعُ الْأَشْیَاءِ فِی التَّوَاصُفِ وَ أَضْیَقُهَا فِی التَّنَاصُفِ ...[5] حق در مرحله بيان، از هر چيز وسيع تر است و همه از آن دفاع مى کنند؛ ولى در مرحله عمل از هر چيز سخت تر و پيچيده تر است. حق و عدالت در گفتار خیلی آسان است بعضی‌ها هر روز بارها دم از عدالت بزنند سلاطین جور و همه حکومت‌ها از عدالت دم می‌زنند ولی در مقام عمل با عدالت فاصله زیادی دارند.

ظالم کیست؟ آیا ظالم فقط کسی است که مردم را به قتل می‌رساند؟

قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه:ِ مَن مَشى مَع ظالِمٍ لِيُعِينَهُ و هُو يَعلَمُ أنّهُ ظالِمٌ فقد خَرَجَ مِن الإسلامِ.[6] هر كس بداند كسى ستمگر است و با اين حال او را همراهى كند، از اسلام خارج شده است. چون مسلمان نیست که با ظالم همراهی می کند.

﴿ وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ﴾[7] و (همواره) در راه نیکی و پرهیزگاری با هم تعاون کنید و (هرگز) در راه گناه و تعدّی همکاری ننمایید! إثم یعنی گناه و عدوان یعنی ظلم و تجاوز به دیگری. إثم گناه بین خود انسان و خدای خودش است ولی عدوان ظلم نسبت به دیگری است.

علی بن حمزه می‌گوید: من یک رفیقی داشتم که کارمندان جزء حکومت بنی‌امیه بود و حقوق از حکومت دریافت می‌کرد و وضع مالی او هم خوب بود. او را خدمت امام صادق (علیه السلام) آوردم. او گفت من از زمان حاکم شدن این حکومت، کارمند این حکومت هستم. و از این راه ثروتی هم جمع کرده‌ام. حضرت فرمود: اگر امثال شماها نبودند این بنی امیه نمی‌توانست حاکم بشود. درست است که شما عضو بالایی در حکومت نیستی ولی بالاخره شما هم کارهایی را به نفع آن‌ها داری انجام می‌دهی. شماها با آن‌ها محشور خواهید شد و جایگاه شما دوزخ خواهد بود. آن شخص سؤال کرد الان چه باید بکنم؟ حضرت فرمود: اگر راه چاره آن را من به تو بگویم عمل می‌کنی؟ او گفت: بله، عمل می‌کنم. حضرت فرمود: هر چه از مال دنیا داری همه آن‌ها را اگر صاحب آن‌ها را می‌شناسی به صاحبانشان برگردان و اگر نمی‌شناسی از طرف آن‌ها صدقه بده، من بهشت را برای شما ضمانت می‌کنم. بن حمزه می‌گوید: از خدمت امام صادق (علیه السلام) مرخص شدیم و این رفیق من تمام اموال خود حتی لباس تن خود را در راه خدا انفاق کرد و من برای او لباس گرفتم و کمی کمک کردم که بتواند زنده بماند. تا اینکه اجل وی فرا رسید و من زمان احتضار بالای سر وی بودم. به من گفت امام صادق به وعده خود وفا کرد. من الان جایگاه خودم را در بهشت می‌بینم.

ما باید توجه داشته باشیم که گناه اعانت به ظلم اینچنین است و ما نباید حتی یک لحظه هم یاریگر ظالم نباشیم. خداوند متعال به ما توفیق بدهد که نه از ظالمین باشیم و نه کمک به ظالم بکنیم.