درس حدیث استاد محسن فقیهی

موضوع: جنود عقل و جهل/ ایمان/ عدل و ظلم

خلاصه جلسه گذشته: بحث در مورد عدل، روایتی بود که از امام کاظم (علیه السلام) بیان شد که ما مأمور به عدل و عقل هستیم. عدالت را باید پاس بداریم و از روی عقل عمل کنیم. اما چگونه به عقل عمل کنیم؟

امام کاظم (علیه السلام) می‌فرماید: أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْأَشْعَرِيُّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ قَالَ قَالَ لِي أَبُو الْحَسَنِ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ ع‌ يَا هِشَامُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بَشَّرَ أَهْلَ الْعَقْلِ وَ الْفَهْمِ فِي كِتَابِهِ فَقَالَ‌ ﴿فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ‌ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ‌ أُولئِكَ الَّذِينَ هَداهُمُ اللَّهُ‌ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ‌.[1] ﴾[2]

امام كاظم (عليه السلام) به هشام بن حَكَم فرمود: اى هشام! خداوند تبارك و تعالى مردمان خردمند و فهميده را در كتاب خود بشارت داده و فرموده است: «پس، بندگان مرا بشارت ده. همانان كه سخن را مى‌شنوند و بهترين آن را پيروى مى‌كنند. اينان كسانى هستند كه خدا هدايتشان كرده و اينان همان خردمندانند».

حضرت (علیه السلام) در ادامه می‌فرماید:

يَا هِشَامُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَكْمَلَ لِلنَّاسِ الْحُجَجَ بِالْعُقُولِ وَ نَصَرَ النَّبِيِّينَ بِالْبَيَانِ وَ دَلَّهُمْ عَلَى رُبُوبِيَّتِهِ بِالْأَدِلَّةِ ... يَا هِشَامُ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ ذَلِكَ دَلِيلًا عَلَى مَعْرِفَتِهِ بِأَنَّ لَهُمْ مُدَبِّراً ... يَا هِشَامُ ثُمَّ وَعَظَ أَهْلَ الْعَقْلِ وَ رَغَّبَهُمْ فِي الْآخِرَةِ فقال ﴿و مَا الحَياةُ الدُّنْيا إلاّ لَعِبٌ و لَهْوٌ و لَلدّارُ الآخِرَةُ خَيْرٌ لِلّذِينَ يَتَّقُونَ أ فلا تَعْقِلونَ[3] ﴾[4]

امام كاظم (عليه السلام) می‌فرماید:اى هشام! خداوند تبارك و تعالى به وسيله خردها حجّت ها را بر مردم تمام كرد و پيامبران را به وسيله بيان يارى رساند و آنها را با دليل‌ها به ربوبيّت خويش رهنمون شد... ای هشام! خدا این‌ها (عقول) را دلیل و گواهی بر شناسایی خودش قرار داده چرا که [چنین مخلوقاتی] مسلّماً مدبّری دارند... اى هشام! خداوند سپس خردمندان را اندرز داده و به آخرت ترغيبشان كرده است و خداوند متعال فرموده است: و زندگی دنیا جز بازی و هوسرانی هیچ نیست و همانا سرای دیگر برای اهل تقوا نیکوتر است، آیا تعقل نمی‌کنید؟

دشمن عقل، نفسانیات است. نفسانیات عقل را تحت الشعاع خود قرار می‌دهند. الان بحث حجاب در جامعه ما هم همین است، نفسانیات بر عقل غلبه کرده‌اند چرا که همه می‌دانند کسی که حجاب و حیا و عفت داشته باشد مسلماً‌ بهتر از آن کسی است که حیا و عفت و حجاب ندارد. عقل این را درک می‌کند که حیا و عفت و حجاب برای انسان ارزشمند است. امّا نفسانیات مانع این درک عقل هستند و انسان را به بهانه آزادی و راحتی، به سوی بی‌حجابی و بی‌عفتی سوق می‌دهند.

دنیای غرب از لحاظ تکنولوژی و صنعت پیشرفت کرده است، اگر عقل نداشتند این همه پیشرفت نکرده بودند پس معلوم می‌شود عقل دارند ولی عقلشان در پس پرده غفلت و هواهای نفسانی، مستور مانده است لذا از نظر انسانیت به افول رفته‌اند و مرتکب ظلم، استعمار، استثمار و هر نوع خلاف و فسادی می‌شوند. بنابراین خیلی مهم است که از عقل خود به دور از هواهای نفسانی استفاده کنیم. امام کاظم (علیه السلام) در ادامه می‌فرماید: اگر عقل داشته باشید به مادیات کمتر توجه خواهید کرد. اگر عقل نباشد نفسانیات حاکم خواهند شد. لذا آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها در جایی که تابع عقل هستند پیشرفت می‌کنند و می‌بینیم که پیشرفت‌های صنعتی خوبی دارند. اما در جایی که در پی هوای نفس رفته‌اند به ساخت بمب اتم و سلاح‌های کشتار جمعی روی آورده‌اند. لذا همه مصیبت‌ها و ظلم‌هایی که الان در دنیا وجود دارد نتیجه تبعیت حاکمان آمریکایی و غربی از هوای نفس و کنار گذاشتن عقل است.

امام کاظم (علیه السلام) می‌فرماید: مشکل عقل، هوای نفس است.

هر شخصی با اینکه شاید انسان عاقلی باشد ولی اگر از هوای نفس تبعیت کند عقل خود را کنار خواهد زد. لذا بعضی مواقع می‌بینیم انسان‌های خیلی خوش‌فهم و عاقل، به خاطر تبعیت از هوای نفس مانند مال یا مقام یا شهوت، خطاهای بزرگی می‌کنند. بنابراین مسأله‌ای که باید مورد توجه قرار بدهیم این است که عقل خود را به کار بگیریم و با کمک گرفتن از صبر و صلاة[5] مانند نماز شب و نماز اول وقت و دعا و تضرع به درگاه الهی، بتوانیم در تقابل هوای نفس و عقل، از عقل خود پیروی کنیم. هر کس هر قدر از خداوند متعال دوری کند به هواهای نفسانی نزدیکتر خواهد شد و به دنبال شهوات و فساد خواهد رفت. یکی از بزرگان از مرحوم امام (اعلی الله مقامه الشریف) خیلی تعریف و تمجید و تجلیل ‌کرد، امام به وی پرخاش کرد و فرمود چرا این حرف‌ها را می‌زنی؟ من طلبه‌ای بیش نیستم، شاید یک لحظه انسان این حرف‌ها باور بکند و موجب غرورش بشود، نگویید این حرف‌ها را.