درس حدیث استاد محسن فقیهی

موضوع: جنود عقل و جهل/ ایمان/ متعلق رجاء

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در علم اخلاق درباره خوف و رجاء بود که مطالب و روایاتی را در این باره بیان کردیم.

متعلق رجاء

رجاء نیازمند به متعلق است. مؤمن به چه کسی و چه چیزی امید دارد؟ انسان در زندگی خود با مشکلاتی روبرو می‌شود. گاه امید دارد که برای حل این مشکل، پدر، مادر، برادر، عمو یا ... به او کمک کنند. گاهی نیز همین‌گونه امید دارد که خداوند مشکل او را حل کند.

امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) رجاء را این‌گونه معنا می‌کند: «اِجْعَلُوا كُلَّ رَجائِكُمْ لِلّهِ سُبْحانَهُ، وَلا تَرْجُوا أحَداً سِواهُ فَإنَّهُ ما رَجا أحدٌ غَيْرَ اللّهِ تعالى إلاّ خابَ».[1]

گاهی انسان نیمی از امیدش به عموهایش است و نیم دیگر امیدش به خداوند است؛ در این صورت معنای رجاء محقق نمی‌شود. ﴿... لَيسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى﴾،[2] انسان باید تلاش کند اما امید باید به خداوند باشد. امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) فرمود که تمام امیدتان به خداوند باشد. این‌که به دکتر می‌گویند: «بعد از خدا امیدم به شما است» با معنای رجاء منافات دارد. فقط خدا است که به فریاد انسان می‌رسد و اگر خدا بخواهد، دیگران وسیله حل مشکل می‌شوند.

در ادامه امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) فرمود: امیدتان به غیر از خدا نباشد؛ اگر کسی امیدش به غیر خدا باشد، زیان می‌بیند.

امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: لقمان به پسرش نصیحت کرد: «خَفِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خِيفَةً لَوْ جِئْتَهُ بِبِرِّ الثَّقَلَيْنِ لَعَذَّبَكَ وَ ارْجُ اللَّهَ رَجَاءً لَوْ جِئْتَهُ بِذُنُوبِ الثَّقَلَيْنِ لَرَحِمَكَ‌».[3] باید این‌گونه از خداوند بترسی که اگر بهترین اعمال را هم انجام دهی، بترسی که عذاب خداوند شامل تو شود. این‌گونه به خداوند امید داشته باشد که اگر بدترین گناهان را مرتکب شدی، امید به بخشش خداوند داشته باشی.

در ادامه امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: پدرم فرمود: «إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ إِلَّا [وَ] فِي قَلْبِهِ نُورَانِ نُورُ خِيفَةٍ وَ نُورُ رَجَاءٍ لَوْ وُزِنَ هَذَا لَمْ يَزِدْ عَلَى هَذَا وَ لَوْ وُزِنَ هَذَا لَمْ يَزِدْ عَلَى هَذَا». انسان، باایمان نیست مگر این‌که در قلبش دو نور باشد، نور خوف و نور رجاء.

در این روایت خوف و رجاء به نور تعبیر شده و در روایات دیگری، «علم» به نور تعبیر شده است. نور، یعنی راهپیمایی؛ کسی که نور دارد، جلوی خود را می‌بیند و می‌تواند راه برود. در روایات، ائمه (علیهم‌السلام) هم به نور تعبیر شده‌اند؛ یعنی هدایتگر هستند. حال که در این روایت گفته شده که خوف و رجاء نور هستند، معنایش این است که شما را به حرکت در می‌آورند. کسی که فقط خوف دارد و رجائی ندارد، حرکتی نمی‌کند؛ زیرا می‌گوید تمام شده است و جهنمی هستم. کسی که فقط رجاء دارد و خوفی ندارد، فکر می‌کند که جایگاهش وسط بهشت است؛ پس کاری نمی‌کند. همراهی این دو باهم انسان را به حرکت درمی‌آورد.

کسی که امید به آمدن شخص مورد علاقه خود از مسافرت دارد، مقدمات آمدنش را فراهم می‌کند؛ خانه را نظافت می‌کند،‌ بهترین غذاها را آماده می‌کند تا محبوبش از سفر برسد. این رجاء و امید او را به حرکت درمی‌آورد تا کار کند. کسی که منتظر واقعی امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه) است، کارهای خیر می‌کند و کارهای بد را ترک می‌کند.

ممکن است کسی به زبان بگوید رجاء دارد اما این زبان باید با عمل او هماهنگ باشد؛ کسی که گناه می‌کند،‌ رجائی ندارد. از عمل معلوم می‌شود که خوف و رجاء دارد یا نه. هرچه به زبان بگوید خوف و رجاء دارد، تا زمانی که عمل صالح همراه با آن نباشد، فایده‌ای ندارد. اگر خوف و رجاء داشته باشد دزدی نمی‌کند، اختلاس نمی‌کند، کلاهبرداری نمی‌کند، دروغ نمی‌گوید و حقایق را بیان می‌کند. اگر این‌گونه نباشد، خوف و رجائش زبانی است. اگر در مقابل گناه بدنتان می‌لزرد و گناه نمی‌کنید، معلوم می‌شود که خوف دارید.

کشاورز وقتی که از خداوند می‌خواهد که به او برکت بدهد، زمین را شخم می‌زند، بذر در آن می‌کارد و آبیاری می‌کند، سپس دعا می‌کند که برکت داشته باشد. اگر این کارها را انجام ندهد، به نتیجه نمی‌رسد. در بُعد معنوی هم ابتدا باید بذر ایمان را در قلب بکارید و با عمل صالح آن را آبیاری کنید تا برای شما نتیجه داشته باشد.

یکی از نشانه‌های خوف و رجاء، نشاط است. کسی که خوف و رجاء دارد، شاد و فعال است، کار می‌کند و زحمت می‌کشد؛ چون امید دارد.

خداوند به همه ما توفیق دهد که این صفتی را که ائمه معصومین (علیهم‌السلام) به آن توصیه کرده‌اند را به میزان کافی داشته باشیم؛ یعنی خوف ما از رجاء بیشتر نباشد و رجاء هم از خوف بیشتر نباشد.

در مسافرت‌هایی که می‌روید این معارف و حقایق را برای مردم بیان کنید. مردم تشنه عمل شما هستند؛ اگر عمل ما خوب باشد، حرف‌های ما هم اثر می‌کند اما اگر عمل خوب نباشد، حرفمان اثر که ندارد هیچ، اثر معکوس دارد؛ یعنی باعث می‌شود که مردم از دین و دیانت هم زده بشوند. یا چیزی نگویید یا اگر می‌گویید سعی کنید که سخنتان با عملتان هماهنگ باشد.

وصلی الله علی محمد و آله الطاهرین.