درس حدیث استاد محسن فقیهی

موضوع: جنود عقل و جهل/ ایمان/ خوف و رجاء کاذب

خوف کاذب

«وتحرز من إبليس بالخوف الصادق، وإياك والرجاء الكاذب».[1]

جابر جعفی از اصحاب امام باقر و امام صادق (علیهماالسلام) بود. او مصیت‌نامه‌ای از امام باقر (علیه‌السلام) نقل می‌کند که امام فرمود: با خوف صادق از ابلیس احراز کن. از امید کاذب بپرهیز

ابلیس هرکسی را به گونه‌ای فریب می‌دهد و هوای نفس هرکسی را به گونه‌ای تحریک می‌کند؛ عالم فاضل باسواد را تحریک به نوشیدن شراب نمی‌کند؛ زیرا می‌داند که شراب نمی‌نوشد اما راه‌های دیگری می‌یابد که از آن طرق او را منحرف کند. یکی از مسیرهایی که برای انحراف ایجاد می‌کند، خوف کاذب است.

خوف بر دوگونه است: خوف صادق؛ خوف کاذب.

خوفی که باعث می‌شود انسان به کمال برسد، خوف صادق است اما اگر تکامل به همراه ندارد و انسان را به گناه آلوده کند خوف کاذب است. اگر رجاء نیز باعث گناه شود این‌گونه که با خود بگوید: «من به خدا امید دارم و گناه کنم» این کار شیطان است. باید بین خوف و رجاء باشیم؛ پس نباید خیلی امیدوار باشیم.

خوف گاهی لقلقه زبان است؛ با زبان می‌گویم: «خدایا! من از تو می‌ترسم». کسانی خائف واقعی هستند که در مقابل گناه، دوری می‌کنند و مرتکب گناه نمی‌شوند اما کسی که گناه مرتکب می‌شود، خوفش لقلقه زبان است. این خوف باید واقعا در وجود شما موجود باشد. انسان باید این‌گونه باشد که خداوند را حاضر و ناظر بداند و از عذاب خداوند بترسد تا در برابر گناه، آن را مرتکب نشود؛ در این صورت است که خوف عملا وجود دارد و لقلقه زبان نیست.

اشکال

خداوند می‌فرماید: ﴿بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَلَا خَوْفٌ عَلَيهِمْ وَلَا هُمْ يحْزَنُونَ﴾.[2] آری، کسی که روی خود را تسليم خدا کند و نيکوکار باشد، پاداش او نزد پروردگارش ثابت است؛ نه ترسی بر آن‌ها وجود دارد و نه غمگين می‌شوند.

این آیات ترغیب به امیدواری می‌کند اما از طرفی روایات بهترین مردم را خائف‌ترین مردم می‌داند؛ پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: «أعلى الناس منزلة عند الله أخوفهم منه»،[3] بالاترین مردم نزد خداوند کسانی هستند که بیشتر می‌ترسند. در حدیث دیگری پیامبر می‌فرماید: «أنا اخوفکم لله» اگر بر اساس آیه قرآن کریم باید امید به خدا داشته باشیم، پس چرا پیامبر از همه مردم بیشتر از خداوند می‌ترسید؟

پاسخ

خوف، انواع و مراتبی دارد:

مرتبه عامه؛

خوف خواص؛

خوف اهل سر.

این مراتب طولی هستند؛ یعنی در مسیر سیروسلوک، ابتدا خوف عام دارید و از جهنم می‌ترسید. اکثر مردم ترس دارند که در آتش جهنم نیفتند. این خوف را باید همه مردم داشته باشند تا از گناه دوری کنند. مرتبه بعد، خوف از احتجاب است؛ این‌که می‌گوییم شهیدان عند ربّهم یرزقون هستند، این «عند رب» مقامی است. در آخرت انسان به مقامی می‌تواند برسد که معصومین (علیهم‌السلام) را ببیند برخی نیز در مقام‌های پایین هستند و نمی توانند آن‌ها را ببینند این‌ها برایشان حجاب وجود دارد؛ زیرا انسان خوبی بودند و بهشت جایگاهشان شد اما نتوانستند خیلی اعمال صالح انجام دهند و به مقامات عالی برسند.

در روایات آمده است: «إنه ليس من عبد مؤمن إلا [و] في قلبه نوران نور خيفة ونور رجاء لو وزن هذا لم يزد على هذا ولو وزن هذا لم يزد على هذا».[4] باید این حالت برای ما به وجود بیاید که همیشه در حالت خوف و رجاء باشیم.

همچنین در روایت آمده است: «واستعينوا على بعد المسافة بطول المخافة».[5] این مسیر طولانی زندگی، مرگ و برزخ که در پیش داریم اگر همراه خوف باشد برای ما آسان می‌شود اما اگر گناه مرتکب شویم به امید این‌که توبه می‌کنیم و خداوند بخشنده است، این‌جا است که امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) فرمود: «آهِ مِنْ قِلَّةِ الزَّادِ وَ طُولِ الطَّرِيقِ وَ بُعْدِ السَّفَرِ وَ عَظِيمِ الْمَوْرِدِ».[6]

هرچه گناه کم می‌شود، مراتب خوف هم بالاتر می‌رود. کسی که خوف دارد گناه نمی‌کند. گناه لذت دارد و موافق هوای نفس است و کسی که با هوای نفس مبارزه می‌کند، مقام و ارزش دارد. کسی که زیاد گریه می‌کند نشانه خوف نیست؛ زیرا ممکن است از ارتکاب گناه گریه می‌کند اما خائف کسی است که در مقابل گناه، می‌ترسد و گناه نمی‌کند.

در روایات و دعاها داریم که انجام برخی اعمال انسان را از تمام گناهان پاک می‌کند؛ مثلا کسی که حج به‌جا می‌آورد، روزه می‌گیرد، در راه خدا جهاد می‌کند یا به زیارت امام حسین (علیه‌السلام) برود تمام گناهانش پاک می‌شود. این درست است اما باید توجه داشت که خود این‌ها باعث گناه نشود. اگر من به زیارت بروم و بگویم چون پاک شده‌ام به سمت گناه بروم، این شیطان است؛ شیطان این رجاء را برای شما ایجاد می‌کند. نماز شب باید مانع از گناه شود و جلوی گناه را بگیرد نه این‌که رجاء کاذب ایجاد کند تا گناه کند و دوباره با توبه و زیارت بخواهد آن را پاک کند. زیارت امام حسین (علیه‌السلام) باید باعث تکامل انسان شود.

باید توجه داشته باشیم که دستورات شارع مقدس را درست بفهمیم. مجتهد کسی است که روایات را در کنار هم قرار دهد و نه رجاء زیادی برای مردم بیان کند و نه خوف بیش‌از اندازه بیان کند.