درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

مقتضای اطلاق عقد اجاره این است که اگر اجیر افراط یا تفریط کند، ضامن جبران خسارت است؛ مثلا اجیر شده که خانه را تمیز کند اما گلدانی می‌شکند، اگر اجیر افراط یا تفریط نکرده باشد، ضامن خسارت گلدان نیست. گاهی در عقد اجاره گفته می‌شود که این خانه را تمیز کن و اگر چیزی به هر دلیلی شکست، مدیون هستی. چنین شرطی اشکال ندارد؛ زیرا ضمانت، جزء مقتضای عقد اجاره نیست بلکه مخالف اطلاق اجاره است. حال تطبیق بر عقد بیمه می‌کنیم: شما با شرکت بیمه قرارداد می‌بندید که فلان مبلغ را به آن‌ها پرداخت می‌کنید دربرابر اینکه شرکت بیمه، متعهد شود که اگر خسارتی به ماشین شما وارد شد، خسارت را بپردازد. این تعهد، مخالف اطلاق اجاره است اما مخالف مقتضای عقد اجاره نیست. نفس تعهّد، مالیت دارد و عقلای عالم برای آن ارزش قائل هستند.

شیخ انصاری نیز به این نکته اشاره کرده است.[1]

آیت‌الله سبحانی سلّمه‌الله بر تطبیق بر هبه معوضه و اجاره اشکال می‌کند. گاهی انسانِ آگاه به احکام شرعی، هنگام عقد بیمه، نیّت هبه معوضه یا اجاره می‌کند؛ مثلا می‌گوید من این مبلغ را به شما هبه می‌کنم و شما نیز تعهد کنید که اگر خسارتی پیش آمد، آن را پرداخت کنید و اگر خسارتی پیش نیامد، مبلغ هبه شده برای خود شما. اما آنچه عوام مردمی که به احکام آگاهی ندارند، انجام می‌دهند این نیست و اگر از آن‌ها بپرسید که آیا پول را هبه کردی؟ می‌گوید که هبه نکرد. از طرفی، عقود مبتنی بر نیّت طرفین است؛ «العقود تابعة للقصود»؛ پس رکن عقد، قصد است که در این مورد، قصد هبه وجود ندارد.[2] این اشکال آیت‌لله سبحانی دربرابر استدلال مرحوم آیت‌الله حکیم است که می‌خواهد بیمه را بر هبه معوضه تطبیق دهد.[3]

آیا می‌توان بیمه را تطبیق بر عقد جعاله نمود؟

شهید اول رحمه‌الله در تعریف جعاله می‌گوید: «الجعالة صيغة ثمرتها تحصيل المنفعة بعوض مع عدم اشتراط العلم فيهما».[4] جعاله صیغه‌ای است که نتیجه آن به‌دست آوردن منفعتی دربرابر عوضی است؛ درحالی‌که علم به منفعت و عوض در آن شرط نیست.

در عقد جعاله دو طرف عقد «جاعل» و «عامل» هستند. جاعل کسی است که جعاله را جعل می‌کند و عامل کسی است که عمل را انجام می‌دهد. مثلا شما چند گوسفند دارید که گم شده‌اند و اعلام می‌کنید که هرکس آن‌ها را پیدا کند، نصف آن‌ها را به او می‌دهم. کسی که شما حتی او را هنگام اعلام ندیده‌اید، گوسفندان را پیدا کند و بیاورد،‌ نصف گوسفندان را مالک می‌شود. ممکن است شما ده گوسفند گم کرده باشید اما این شخص، چهار گوسفند را پیدا کرده باشد، بازهم مالک دو گوسفند می‌شود. در جعاله جهل وجود دارد. در اجاره، خانه عین، به مبلغ معینی اجاره داده می‌شود اما در جعاله معلوم نیست که چه میزان از کار انجام شود. چه مدت به دنبال گوسفندان بگردد نیز معلوم نیست؛ ممکن است یک ساعت یا چند روز بگردد. نسبت به عوض هم جهالت وجود دارد؛ به هر میزان که موفق شود، عوض دریافت می‌کند.

آیا عقد بیمه را می‌تواند بر عقد جعاله تطبیق نمود؟ از ظاهر کلام مرحوم آیت‌الله حکیم استفاده می‌شود که می‌توان آن را بر جعاله تطبیق نمود.[5]