درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: فقه معاصر/ مسائل مستحدثه اطعمه و اشربه/ حکم تخم ماهی

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در فقه معاصر درباره مسائل مستحدثه اطعمه و اشربه بود که مسائلی را از کتاب تحریرالوسیله مرحوم امام خمینی بیان کردیم.

تخم ماهی

امام خمینی رحمه‌الله می‌گوید: «بيض السمك يتبعه، فبيض المحلّل حلال وإن كان أملس، وبيض المحرّم حرام وإن كان خشناً. والأحوط في حال الاشتباه عدم أكل ما كان أملس. نعم لو كان مشتبهاً في أنّه من المحلّل والمحرّم، وكان خشناً، أو اشتبه ذلك أيضاً، حلّ أكله».[1]

تخم ماهی (خاویار) تابع همان ماهی است؛ اگر حلال‌گوشت است، خاویارش هم حلال است و اگر خود ماهی حرام است، خاویارش هم حرام است. نرم بودن یا زبر بودن در حرمت و حلیت دخالتی ندارد؛‌ ماهی اگر حلال است تخمش هم حلال است هرچند آن تخم، نرم باشد و ماهی اگر حرام است، تخمش هم حرام است هرچند آن تخم، زبر باشد. اگر مشتبه باشد که از ماهی حلال‌گوشت است یا حرام‌گوشت، احوط ترک خوردن تخم نرم است اما اگر تخم ماهی، زبر بود، خوردنش حلال است.

این سخن مرحوم امام، برگرفته از سخن صاحب جواهر است. صاحب جواهر می‌گوید: «(وبيض السمك) المعبر عنه الآن بالثرب من (المحلل حلال) وإن كان أملس (و (كذا خ) بيض المحرم حرام) وإن كان خشنا بلا خلاف محقق أجده فيه، بل يمكن تحصيل الإجماع على الأول، خصوصا مع ملاحظة السيرة القطعية على استعمال الصحناة التي هي طبخ السمكة جميعها وخصوصا مع ملاحظة التبعية في بيض غيره من الحيوان كالدجاجة والطاوس والبطة وغيرها مما ستعرفه مع أولوية ما نحن فيه بالتبعية منه».[2]

اگر ماهی حلال باشد، خاویار آن هم حلال است هرچند نرم باشد و اگر ماهی حرام باشد، خاویارش هم حرام است هرچند آن تخم، زبر باشد. در این حکم خلافی نیست بلکه می‌توان تحصیل اجماع نمود. به‌ویژه که سیره قطعیه بر حلیت خوردن خوراک «صحناه»[3] وجود دارد. این قانونی کلی در همه حیوانات مانند مرغ، طاووس، اردک و ... است. در حکم ماهی، اولویتی هم وجود دارد؛ روایاتی داریم که بیان می‌کند: «هر چیزی در دریا است، حلال است» اما درباره حیوان خشکی چنین روایتی نیست.

ادله حلیت تخم ماهی حلال‌گوشت:

دلیل اول: «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى[4] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَى[5] عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ[6] عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ[7] عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا[8] عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ[9] قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ الدَّجَاجَةَ تَكُونُ فِي الْمَنْزِلِ وَ لَيْسَ مَعَهَا دِيكٌ تَعْتَلِفُ مِنَ الْكُنَاسَةِ وَ غَيْرِهَا وَ تَبِيضُ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَرْكَبَهَا الدِّيكُ فَمَا تَقُولُ فِي أَكْلِ ذَلِكَ الْبَيْضِ فَقَالَ لِي إِنَّ الْبَيْضَ إِذَا كَانَ مِمَّا يُؤْكَلُ لَحْمُهُ فَلَا بَأْسَ بِهِ وَ بِأَكْلِهِ وَ هُوَ حَلَالٌ».[10]

سند روایت، ضعیف است. برخی علما، تمام روایات موجود در کتاب کافی را معتبر می‌دانند.

راوی به امام صادق علیه‌السلام گفت: مرغی در خانه دارم که خروسی ندارد. غذایش را از خاکروبه‌ها وجاهای دیگر می‌یابد. این مرغ با اینکه خروسی ندارد، تخم می‌گذارد. حکم خوردن این تخم، چیست؟ امام علیه‌السلام فرمود:‌تخم اگر متعلق به حیوانی است که خوردن آن جایز است، اشکالی ندارد و حلال است.

این روایت درباره مرغ و تخم‌مرغ است اما بحث ما درباره ماهی بود. ذیل روایت امام علیه‌السلام قانونی کلی بیان می‌کند که قابل تطبیق بر ماهی نیز هست.

دلیل دوم: «أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّعَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا[11] عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ[12] عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ[13] قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الشَّاةِ وَ الْبَقَرَةِ رُبَّمَا دَرَّتِ اللَّبَنَ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَضْرِبَهَا الْفَحْلُ وَ الدَّجَاجَةُ رُبَّمَا بَاضَتْ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَرْكَبَهَا الدِّيكُ قَالَ فَقَالَ علیه السلام كُلُّ هَذَا حَلَالٌ طَيِّبٌ لَكَ كُلُّ شَيْ‌ءٍ يُؤْكَلُ لَحْمُهُ فَجَمِيعُ مَا كَانَ مِنْهُ مِنْ لَبَنٍ أَوْ بَيْضٍ أَوْ إِنْفَحَةٍ فَكُلُّ هَذَا حَلَالٌ طَيِّبٌ وَ رُبَّمَا يَكُونُ هَذَا قَدْ ضَرَبَهُ الْفَحْلُ وَ يُبْطِئُ وَ كُلُّ هَذَا حَلَالٌ».

راوی از امام صادق علیه‌السلام درباه گوسفند و گاو پرسید که گاهی شیر می‌دهند اما حیوانی نری ندارند؛ همچنین مرغ، تخم می‌گذارد بدون اینکه خروسی داشته باشد. امام علیه‌السلام فرمود: همه این‌ها بر تو حلال است. هر حیوانی که گوشتش حلال است هر چیزی از او مانند شیر، تخم و پنیرمایه، حلال و پاکیزه است. حیوان ممکن است نری داشته باشد که شما خبر نداشته باشید؛ همه این‌ها حلال است.

دلیل سوم: اجماع. صاحب جواهر رحمه‌الله ادعای اجماع کرده است: «بل يمكن تحصيل الإجماع».[14]

دلیل چهارم: سیره. «خصوصا مع ملاحظة السيرة القطعية على استعمال الصحناة التي هي طبخ السمكة جميعها».[15] ماهی را با تخمی که در شکمش بود، می‌پختند.

دلیل پنجم: ادله‌ای که ماهی را حلال می‌داند، تمام اجزای آن را حلال می‌کند و خاویار هم جزئی از ماهی است. با این ادله، نیازی به دلیل جدا برای حلیت خاویار نیست. هر جزء حیوان حلال‌گوشت، حلال است مگر اینکه دلیلی بر حرمت آن جزء اقامه شود.

ملاک بودن نرمی یا زبری

دلیلی بر این نیست که در موارد مشتبه اگر تخمی نرم بود، حرام و اگر زبر بود، حلال است. ممکن است تجربه‌ای در این باره توسط برخی افراد وجود داشته باشد اما دلیل قطعی نیست و آیه، روایت یا هر دلیل دیگری در این باره وجود ندارد و نمی‌توان قاعده‌ای کلی وضع نمود.

در موارد مشتبه به نظر ما حکم حلیت است. ﴿قُلْ لَا أَجِدُ فِي مَا أُوحِي إِلَي مُحَرَّمًا عَلَى طَاعِمٍ يطْعَمُهُ إِلَّا أَنْ يكُونَ مَيتَةً أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنْزِيرٍ﴾.[16] هر چیزی حلال است و حرمت آن دلیل می‌خواهد.

ماهی که با چشم مسلح فلس دارد

برخی از ماهی‌ها اگر به صورت عادی دیده شود، پولک ندارد اما اگر با چشم مسلح دیده شود، پولک دارد؛ مانند کوسه‌ماهی، سفره‌ماهی و ... . در جلسات گذشته روایتی را بیان کردیم که برخی از ماهی‌ها با برخورد به اجسام، پولکش می‌ریزد و در ظاهر، پولک ندارد اما امام معصوم علیه‌السلام، ملاک را پولک واقعی دانست نه پولک ظاهری.[17]

به نظر ما فلس داشتن یا نداشتن، موضوعیت ندارد. روایات در این باره، تعارض داشت و به نظر ما، ماهی در دریا چه فلس داشته باشد یا نداشته باشد، حلال است. اگر این مبنا را هم نپذیرید، متخصصین آن را دارای فلس می‌دانند.

اشکال: برخی این موضوع را با رؤیت هلال ماه رمضان، قیاس کرده‌اند. برخی از فقها معتقدند که رؤیت ماه باید با چشم عادی و غیرمسلح باشد؛ پس رؤیت پولک هم باید با چشم عادی باشد. البته برخی از فقها مانند مقام معظم رهبری سلّمه‌الله رؤیت ماه با چشم مسلح را هم جایز می‌دانند، اگر مسئله ماهی با ماه، قیاس شود، در اینجا هم چون با چشم مسلح، فلس دیده می‌شود، جایز است.

پاسخ:‌ این قیاس مع الفارق است؛ زیرا درباره روزه ماه رمضان، شارع آن را مقیّد به رؤیت کرده است اما درباره ماهی، چنین تقییدی از طرف شارع، بیان نشده است بلکه گفته شده اگر دارد نه اینکه اگر دیدی.