درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: فقه معاصر/ مسائل مستحدثه اطعمه و اشربه/ بررسی روایات حکم ماهی

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در فقه معاصر درباره مسائل مستحدثه اطعمه و اشربه بود. برای حرمت ماهی که فلس ندارد به روایاتی استدلال شد.

روایت هشتم: «أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ[1] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ[2] عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدٍ[3] عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ[4] قَالَ حَدَّثَنِي إِسْحَاقُ صَاحِبُ الْحِيتَانِ[5] قَالَ: خَرَجْنَا بِسَمَكٍ نَتَلَقَّى بِهِ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام وَ قَدْ خَرَجْنَا مِنَ الْمَدِينَةِ وَ قَدْ قَدِمَ هُوَ مِنْ سَفَرٍ لَهُ‌ فَقَالَ وَيْحَكَ يَا فُلَانُ لَعَلَّ مَعَكَ سَمَكاً فَقُلْتُ نَعَمْ يَا سَيِّدِي جُعِلْتُ فِدَاكَ فَقَالَ انْزِلُوا ثُمَّ قَالَ وَيْحَكَ لَعَلَّهُ زَهْوٌ قَالَ قُلْتُ نَعَمْ فَأَرَيْتُهُ فَقَالَ ارْكَبُوا لَا حَاجَةَ لَنَا فِيهِ وَ الزَّهْوُ سَمَكٌ لَيْسَ لَهُ قِشْرٌ».[6]

روایت به‌دلیل وجود دو راوی مجهول، ضعیف است.

اسحاق ماهی‌فروش می‌گوید: با ماهی خارج شدیم و امام رضا را ملاقات کردیم. از شهر خارج شدیم و امام رضا از سفر آمد. امام فرمود: با خود ماهی داری؟ گفتم: بله ای آقای من! فدایت شوم! امام فرمود:‌ بفرمایید بنشینید. سپس فرمود: این چه ماهی است که آورده‌ای؟ این ماهی زهو است (که فلس ندارد). گفتم: بله! سپس آن را به حضرت نشان دادم. امام فرمود: ما به این ماهی احتیاجی نداریم. زهو ماهی بدون فلس است.

امام راوی را توبیخ می‌کند که چرا ماهی بدون فلس آورده است و آن را نمی‌پذیرد.

روایت نهم: «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ[7] عَنْ أَبِيهِ[8] عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِيِّ[9] عَنْ يُونُسَ[10] قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى الرِّضَا علیه السلام السَّمَكُ لَا يَكُونُ لَهُ قِشْرٌ أَ يُؤْكَلُ فَقَالَ إِنَّ مِنَ السَّمَكِ مَا يَكُونُ لَهُ زَعَارَّةٌ فَيَحْتَكُّ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ فَتَذْهَبُ قُشُورُهُ وَ لَكِنْ إِذَا اخْتَلَفَ طَرَفَاهُ يَعْنِي ذَنَبَهُ وَ رَأْسَهُ فَكُلْهُ».[11]

یونس در روایت صحیح السندی می‌گوید: در نامه‌ای خدمت امام رضا علیه‌السلام نوشتم: آیا ماهی که فلس ندارد را می‌توان خورد؟ امام پاسخ داد: برخی از ماهی‌ها باسرعت حرکت می‌کنند و خودشان را به هر جایی می‌زنند، پس پولک‌هایش می‌ریزد. اگر سر و دم ماهی متفاوت است، بخورید اما اگر یکی بود نخورید.

دو احتمال در معنای روایت وجود دارد:

ذیل روایت توضیحی برای صدر روایت باشد و اختلاف سر و دم در داشتن و نداشتن پولک است.

از ظاهر روایت بر می‌آید که ذیل روایت، ملاک دیگری برای تشخیص ماهی حلال و حرام است. اگر سر و دم شبیه به هم بود، خوردنش حرام است اما اگر متفاوت بود، حلال است.

روایت دهم: «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ[12] عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ[13] عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ[14] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَمِعْتُ أَبِي علیه السلام يَقُولُ‌ إِذَا ضَرَبَ صَاحِبُ الشَّبَكَةِ بِالشَّبَكَةِ فَمَا أَصَابَ فِيهَا مِنْ حَيٍّ أَوْ مَيِّتٍ فَهُوَ حَلَالٌ مَا خَلَا مَا لَيْسَ لَهُ قِشْرٌ وَ لَا يُؤْكَلُ الطَّافِي مِنَ السَّمَكِ‌»‌

در این روایت موثقه امام باقر علیه‌السلام فرمود: زمانی که ماهی‌گیر تورش را در آب می‌اندازد، هر چیز زنده یا مرده‌ای بگیرد، حلال است مگر این‌که پولک نداشته باشد و ماهی‌هایی که روی آب آمده را نیز نخورید.

این روایت بر حرمت ماهی بدون پولک، دلالت دارد.

روایت یازدهم: «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى[15] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ[16] عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ[17] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْمُبَارَكِ[18] عَنْ صَالِحِ بْنِ أَعْيَنَ عَنِ الْوَشَّاءِ[19] عَنْ أَيُّوبَ بْنِ أَعْيَنَ[20] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا تَقُولُ فِي حَيَّةٍ ابْتَلَعَتْ سَمَكَةً ثُمَّ طَرَحَتْهَا وَ هِيَ حَيَّةٌ تَضْطَرِبُ أَ فَآكُلُهَافَقَالَ علیه السلام إِنْ كَانَتْ فُلُوسُهَا قَدْ تَسَلَّخَتْ فَلَا تَأْكُلْهَا وَ إِنْ كَانَتْ لَمْ تَتَسَلَّخْ فَكُلْهَا»[21]

سند روایت به‌دلیل وجود دو راوی مجهول، ضعیف است.

راوی به امام صادق علیه‌السلام گفت: فدایت شوم! چه می‌گویید درباره این‌که ماری ماهی را بلعید و سپس آن را دور انداخت درحالی‌که ماهی هنوز زنده است. آیا من می‌توانم آن ماهی را بخورم؟ امام فرمود: اگر پولک‌های ماهی (بر اثر بلعیده شدن) ریخته آن را نخور، اگر پولک دارد، بخور.

این روایت با روایاتی که می‌گفت «اگر پولک به‌دلیل عارضی ریخته باشد، حلال است» در تعارض است.

روایت دوازدهم: «قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام‌ ... فَإِنْ جُعِلَتْ سَمَكَةٌ يَجُوزُ أَكْلُهَا مَعَ جِرِّيٍّ أَوْ غَيْرِهَا مِمَّا لَا يَجُوزُ أَكْلُهُ فِي سَفُّودٍ أُكِلَتِ الَّتِي لَهَا فُلُوسٌ إِذَا كَانَتْ فِي السَّفُّودِ فَوْقَ الْجِرِّيِّ وَ فَوْقَ اللَّاتِي لَا تُؤْكَلُ فَإِنْ كَانَتْ أَسْفَلَ مِنَ الْجِرِّيِّ لَمْ تُؤْكَلْ‌».[22]

در روایت مرفوعه‌ای امام صادق علیه‌السلام فرمود: اگر ماهی بدون پولک را در کنار ماهی بدون پولک که خوردنش جایز نیست در سیخ کباب (یا ماهی‌تابه) قرار دهند اگر ماهی پولک‌دار روی دیگر ماهی‌ها است، اشکالی ندارد اما اگر زیر ماهی حرام است، جایز نیست.

روایت، سند ندارد و از جهت دلالت نیز معلوم نیست اگر پولک‌دار زیر باشد، چرا حرام می‌شود، آیا ماهی بدون پولک اگر رو باشد، تأثیر در ماهی زیر می‌گذارد، معلوم نیست.

برای دیدگاه حرمت ماهی بدون پولک، دوازده روایت بیان شد که برخی سند صحیحی داشتند و برخی سندشان ضعیف بود؛ برخی دلالتشان خوب بود و برخی دلالت بر مدعا نداشتند.

دلیل دوم: اجماع

برخی از بزرگان مانند ابن‌زهره و ابن‌ادریس، برای حرمت ماهی بدون پولک، ادعای اجماع کرده‌اند.

اشکال: در چنین بحثی که روایات بسیاری وجود دارد، اجماع مدرکی است و حجیتی ندارد؛ زیرا اجماع بر اساس این روایات، منعقد شده است.

دلیل سوم: احتیاط

ابن‌زهره، ادعا کرده که مقتضای احتیاط، ترک خوردن ماهی بدون پولک است.

دیدگاه دوم: جواز خوردن مطلق ماهی

بر اساس این دیدگاه، خوردن ماهی چه پولک داشته باشد یا نداشته باشد، جایز است.

دلیل اول: روایات:

روایت اول: «الحسين بن سعيد[23] عن صفوان[24] عن ابن مسكان[25] عن محمد الحلبي[26] قال: قال أبو عبد الله عليه ‌السلام: لا يكره شئ من الحيتان إلا الجري».

سند روایت صحیح و قوی است؛ زیرا دو راوی از اصحاب اجماع در آن وجود دارد.

امام صادق علیه‌السلام فرمود: هیچ کدام از ماهی‌ها مکروه نیست مگر «جری». دلالت روایت می‌گوید: حرمتی در کار نیست بلکه فقط درباره ماهی «جری» کراهت وجود دارد.

روایت دوم: «وعنه[27] عن فضالة[28] عن ابان[29] عن حريز عن حكم[30] عن ابي عبد الله عليه‌ السلام قال : لا يكره من الحيتان شئ الا الجريث».[31] ماهی مکروه وجود ندارد مگر مارماهی.

دلالت روایت خوب است اما سند آن ضعیف است.

روایت سوم: الحسين بن سعيد[32] عن محمد بن ابي عمير[33] عن ابن اذينة[34] عن زرارة قال: سألت ابا جعفر عليه‌السلام عن الجريث فقال: وما الجريث؟ فنعته له فقال: ﴿لا اجد فيما اوحى الي محرما على طاعم يطعمه﴾[35] إلى آخر الاية ثم قال: لم يحرم الله شيئا من الحيوان في القرآن الا الخنزير بعينه، ويكره كل شئ من البحر ليس له قشر مثل الورق وليس بحرام انما هو مكروه».[36]

سند روایت کاملا صحیح است.

زراره از امام باقر علیه السلام پرسید: حکم خوردن «جریث» چیست؟ امام فرمود: جریث چیست؟ زراره برای امام توضیح داد که جریث، مارماهی است. امام فرمود: هیچ چیزی حرام نیست مگر ... تا پایان آیه سپس امام فرمود: خداوند هیچ حیوانی را در قرآن حرام نکرده مگر خوک را. حیوان دریایی که پولک ندارد، مکروه است مانند «ورق»؛ حرام نیست بلکه مکروه است.

روایت را نمی‌توان حمل بر تقیه کرد؛ زیرا در تقیه فقط حکم تقیه‌ای بیان می‌شود اما در این‌جا حضرت علیه‌السلام بر قرآن استدلال کرده و حکم را محکم کرده است.