درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: فقه معاصر/ مسائل مستحدثه اطعمه و اشربه/ حکم پرنده دریایی

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در فقه معاصر درباره مسائل مستحدثه اطعمه و اشربه بود. مرحوم امام خمینی (رحمه‌الله) گفت: «لايؤكل من حيوان البحر إلّاالسمك والطير في الجملة، فيحرم غيره من أنواع حيوانه حتّى‌ ما يؤكل مثله في البرّ كبقره على الأقوى‌».[1] حیوان دریایی خورده نمی‌شود مگر ماهی و پرندگانی که فی‌الجمله حلال هستند؛ غیر از این دو، سایر حیوانات دریایی حرام است حتی آن مواردی که مانند در خشکی است مانند گاو، بنا بر اقوا.

بر اساس برخی از روایات صحیح، در جلسه قبل گفتیم که هر موجودی در دریا مانند نمونه آن در خشکی است، اگر در خشکی حلال است در دریا هم حلال است اما اگر در خشکی حرام است، در دریا هم حرام است.

دیدگاه دوم: اصل بر حلیت:

دلیل دوم روایات:

روایت چهارم: صحیحه ابن ابی‌یعفور

« محمد بن احمد بن يحيى[2] عن احمد بن حمزة القمي[3] عن محمد بن خلف[4] عن محمد بن سنان[5] عن عبد الله بن سنان[6] عن ابن ابي يعفور[7] قال: سألت ابا عبد الله عليه ‌السلام عن اكل لحم الخز قال: كلب الماء ان كان له ناب فلا تقربه وإلا فاقربه، وقال احمد: حدثني محمد بن علي القرشي عن محسن بن احمد عن عبد الله بن بكير عن حمران بن اعين قال: سألت ابا جعفر عليه‌السلام عن الخز فقال: سبع يرعى في البر ويأوي الماء».[8]

ابن ابی‌یعفور می‌گوید: از امام صادق (علیه‌السلام) درباره حکم «خز» پرسیدم. امام فرمود: اگر نیش دارد به او نزدیک نشو و اگر نیش ندارد نزدیک شود.

بر اساس این روایت، غیر از ماهی، حیوان دیگری هم حلال است و نمی‌توان حلال دریایی را منحصر در ماهی دانست.

دلیل سوم

خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿أُحِلَّ لَكُمْ صَيدُ الْبَحْرِ وَطَعَامُهُ مَتَاعًا لَكُمْ﴾.[9]

کسی که مُحرم برای حج است، صید حیوانات خشکی برای او حرام است. ﴿وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا﴾؛[10] هرگاه از احرام خارج شدید، می‌توانید صید کنید. اما بر اساس آیه 96 سوره مائده، در حالت احرام، صید حیوانات دریایی حلال است تا صید کنند و استفاده کنند. ﴿وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيا﴾.[11] بنابراین از همه حیوانات دریایی می‌توان استفاده کرد.

وقتی صید دریایی برای مُحرم حلال است، به طریق اولی برای غیرمحرم نیز حلال است. آنچه برای محرم جایز است برای غیرمحرم نیز جایز است اما برخی چیزها که برای غیرمحرم جایز است، برای محرم جایز نیست.

دلیل چهارم: حکم میگو

یکی از حیوانات دریایی، میگو است. همه علما، میگو را حلال دانسته‌اند. میگو از ماهی‌ها نیست؛ پس وقتی اجماع بر حلیّت میگو داریم، نمی‌توان حکم حلیت را منحصر در ماهی دانست. مرحوم امام خمینی (رحمه‌الله) نیز در مسأله سوم، میگو را حلال می‌داند. بنا بر آنچه گفته شد، اینکه در برخی از روایات، «الّا السمك» بیان شده، از باب غلبه استفاده مردم از ماهی است. حلیت ماهی نیز بر اساس روایات، مقید به فلس داشتن است.

میگو از ماهی‌ها نیست اما مرحوم امام خمینی (رحمه‌الله) آن را از ماهی‌ها می‌داند؛ دلیل این ادعا روایتی است اما مراد روایت این است که میگو حکم ماهی (حلیت) را دارد نه اینکه ماهی است.

حکم پرنده دریایی

مرحوم امام دو گروه ماهی و پرنده را از موجودات دریایی حلال دانست. دلیل آن روایت است:

روایت اول: «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ[12] عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ[13] عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ[14] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: كُلْ مِنَ الطَّيْرِ مَا كَانَتْ لَهُ قَانِصَةٌ وَ لَا مِخْلَبَ لَهُ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ طَيْرِ الْمَاءِ فَقَالَ مِثْلَ ذَلِكَ».

روایت موثقه است که در کتاب کافی نقل شده است. این کتاب ارزش ویژه‌ای دارد و برخی از علما، تمام کتاب کافی را معتبر دانسته‌اند..

امام صادق (علیه‌لسلام) فرمود: هر پرنده‌ای که سنگدان دارد و چنگال ندارد را بخورید. سائل پرسید: آیا پرندگان دریایی هم این‌گونه است؟ امام فرمود: پرنده دریایی نیز همین‌گونه است.

از این روایت دو نکته برداشت می‌شود:

نکته اول: ملاک حلیت در پرندگان خشکی و دریایی داشتن سنگدان و نداشتن چنگال است.

نکته دوم: حلیت حیوان دریایی منحصر در ماهی نیست.

روایت دوم: «عنه[15] عن حماد[16] عن عبد الله بن المغيرة عن عبد الله بن سنان[17] قال: سأل ابي ابا عبد الله عليه‌السلام وانا اسمع ما تقول في الحبارى؟ قال: ان كانت له قانصة فكل، وسألته عن طير الماء فقال مثل ذلك، وسألته عن بيض طير الماء فقال: ما كان منه مثل بيض الدجاج يعني على خلقته فكل».[18]

راوی می‌گوید:‌ پدرم از امام صادق پرسش کرد و من آنجا بودم و می‌شنیدم. پدرم پرسید: حکم حباری[19] چیست؟ حضرت فرمود: ‌اگر سنگدان دارد، می‌توانید آن را بخورید. همچنین از حکم پرنده غیرآبی پرسید، حضرت فرمود: همان‌گونه است. از تخم پرنده آبی پرسید، حضرت فرمود: اگر شبیه تخم‌مرغ است اشکالی ندارد.

سند و دلالت روایت درست است. این روایت دلالت می‌کند که پرنده دریایی که سنگدان دارد، حلال است.

روایت سوم: «رَوَى صَفْوَانُ بْنُ يَحْيَى[20] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَارِثِ[21] ‌ قَالَ‌ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ علیه ‌السلام عَنْ طَيْرِ الْمَاءِ مِمَّا يَأْكُلُ السَّمَكَ مِنْهُ يَحِلُّ قَالَ لَا بَأْسَ بِهِ كُلْهُ».[22]

سند این روایت صحیح است.

راوی از امام کاظم (علیه‌السلام) درباره حکم پرنده دریایی که ماهی می‌خورد پرسید. امام فرمود: اشکالی ندارد و بخورید.

روایت چهارم: «سَأَلَ زَكَرِيَّا بْنُ آدَمَ‌ أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام‌ عَنْ دَجَاجِ الْمَاءِ فَقَالَ إِذَا كَانَ يَلْتَقِطُ غَيْرَ الْعَذِرَةِ فَلَا بَأْسَ بِهِ».[23]

سند این روایت نیز صحیح است.

راوی از امام کاظم (علیه‌السلام) درباره حکم مرغ دریایی پرسید. امام فرمود: اگر نجاست‌خوار است، خوردن آن جایز نیست.

در این روایت هم پرنده دریایی را فی‌الجمله حلال می‌داند.

مسأله دوم

امام خمینی در مسأله دوم می‌گوید: «لايؤكل من السمك إلّاما كان له فلس وقشور بالأصل وإن لم تبق وزالت بالعارض كالكنعت، فإنّه- على‌ ما ورد فيه- حوت سيّئة الخلق تحتكّ بكلّ شي‌ء فيذهب فلسها، ولذا لو نظرت إلى‌ أصل اذنها وجدته فيه. ولا فرق بين أقسام السمك ذي القشور، فيحلّ جميعها صغيرها وكبيرها من البزّ والبنّي والشبّوط والقطّان والطيرامي والإبلاميّ وغيرها، ولايؤكل منه ما ليس له فلس في الأصل، كالجرّي والزمّار والزهو والمارماهي وغيرها».[24]

در مسأله اول بیان شد که ماهی‌ حلال است اما در این مسأله گفته می‌شود که ماهی دو گونه است: فلس دارد؛ فلس ندارد. از این میان ماهی اگر فلس دارد حلال و اگر ندارد حرام است. اگر ماهی در اصل، فلس داشته اما به دلیل عارضی، فلس آن ریخته، حلال است. مانند «ماهی آزاد» که چون سریع می‌رود و خودش را به هرجایی می‌زند، فلس‌هایش می‌ریزد؛ بنابراین چون در اصل، فلس دارد، حلال است. اگر بیخ گوش این ماهی را نگاه کنید، فلس دارد. پس هر ماهی فلس‌داری چه بزرگ و چه کوچک آن، حلال است.