درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: مکاسب محرمه/ قمار/ تعریف قمار

خلاصه جلسه گذشته: صحبت درباره قمار بود و این‌که دو رکن در تحقق قمار لازم است: 1- بازی با آلات متعارف آماده شده برای قمار باشد؛ 2- همراه با رهان باشد.

دلیل بر شرط نبودن آلت متعارف

برخی قائل شده‌اند نیازی نیست بازی با آالات متعارف قمار باشد و هر بازی که همراه با رهان باشد، قمار است و این روایت را دلیل بر مدعای خود می‌دانند:

عَنْهُمْ[1] عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ[2] وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ[3] جَمِيعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ[4] عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ[5] عَنْ عَبْدِ الْحَمِيدِ بْنِ سَعِيدٍ[6] قَالَ: «بَعَثَ أَبُو الْحَسَنِ (علیه السلام) غُلَاماً يَشْتَرِي‌ لَهُ‌ بَيْضاً فَأَخَذَ الْغُلَامُ‌ بَيْضَةً أَوْ بَيْضَتَيْنِ فَقَامَرَ بِهَا فَلَمَّا أَتَى بِهِ أَكَلَهُ فَقَالَ لَهُ مَوْلىً لَهُ إِنَّ فِيهِ مِنَ الْقِمَارِ. قَالَ فَدَعَا بِطَشْتٍ فَتَقَيَّأَ فَقَاءَهُ».[7]

امام کاظم (علیه‌السلام) غلامی را فرستاد که تخم‌مرغ بخرد. غلام یک یا دو تخم‌مرغ خرید و در راه بازگشت با آن‌ها قماربازی کرد. وقتی بازگشت آن‌ها را پخت و امام هم از آن‌ها خورد. یکی از غلامان به امام گفت که در این تخم‌مرغ‌ها قمار است. حضرت تقاضای طشتی کرد و غذا را قی نمود.

آیا این روایت دلالت می‌کند که آلت قماری نبوده ولی قمار محقق شده است؟

سند روایت صحیح اما اشکال در این است که تخم‌مرغ در آن زمان، آلت قمار بوده است و در روایات دیگری هم آمده که در آن زمان‌ها با تخم‌مرغ قمار می‌کردند؛ پس این روایت مدعای شرط نبودن آلت متعارف را ثابت نمی‌کند و لغت هم شرط بودن آن را بیان می‌کند. آلت قمار در هر زمان یا مکانی ممکن است متفاوت از زمان یا مکان دیگر باشد؛ مهم این است که عرف آن را آلت قمار بداند و در صورت شک در مصداق قمار باید به عرف رجوع کرد.

تعریف چهارم: مطلق غلبه پیدا کردن

این قول را شیخ انصاری (رحمه‌الله) به عنوان یکی از اقوال ذکر کرده است.[8] اما دلیل بر آن وجود ندارد.

معنای میسر

قرآن کریم می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾.[9]

معنای لغوی

در معنای میسر گفته شده: «هو مصدر ميميّ من يسر ييسر من باب ضرب، بمعنى لان و تيسّر و استعمل في القمار لتيسّر أخذ كلّ منهما مال الآخر و كان يستعمل في خصوص مقامرة الجزور التي كانت العرب يتقامرون عليها، و هذا من أقسام القمار».[10] میسر همان قمار است که مصدر میمی از باب ضرب یضرب به معنای به‌نرمی و آسانی پول درآوردن که یکی از مصادیق آن قمار است. عرب با شتر و گوسفند هم قمار می‌کرد.

معنا در روایات:

روایت اول: عَنْ أَبِي الْجَارُودِ[11] عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِي قَوْلِهِ- تَعَالَى:‌ ﴿إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ قَالَ: ... أَمَّا الْمَيْسِرُ فَالنَّرْدُ وَ الشِّطْرَنْجُ وَ كُلُّ قِمَارٍ مَيْسِرٌ ... ».[12]

امام باقر (علیه‌السلام) درباره معنای میسر در آیه شریفه فرمود: نرد، شطرنج، و هر قماری میسر است.

روایت دوم: أَخْبَرَنَا ابْنُ الصَّلْتِ،[13] قَالَ: أَخْبَرَنَا ابْنُ عُقْدَةَ،[14] قَالَ: أَخْبَرَنِي عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ أَبُو الْحَسَنِ الْحُسَيْنِيُّ قِرَاءَةً[15] عَلَيْهِ، قَالَ: حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى،[16] قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَلِيٍّ،[17] قَالَ: حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُوسَى، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ جَدِّهِ، عَنْ آبَائِهِ، عَنْ عَلِيٍّ (عَلَيْهِمُ السَّلَامُ)، قَالَ: «كُلُّ مَا أَلْهَى عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ فَهُوَ مِنَ الْمَيْسِرِ».[18]

امام علی (علیه‌السلام) فرمود: هر چیزی که انسان را از یاد خدا باز دارد، میسر است.

این روایت می‌تواند مورداستناد کسانی باشد که می‌گویند: هر بازی قمار است (تعریف چهارم) قمار مطلق مغالبه است. بازی فوتبال و والیبال، باعث می‌شود که هنگام بازی آن به یاد خدا نباشیم.

اشکالات:

اول: روایت از نظر سند به دلیل وجود روات مهمل و ضعیف، اعتباری ندارد.

دوم: کسی از علما به مضمون آن فتوا نداده‌اند. ممکن است انسان با خانواده‌اش که صحبت می‌کند یا مطالعه می‌کند به یاد خدا نباشد اما کسی فتوا به میسر بودن و حرمت آن نداده است.

تا این‌جا به این نتیجه رسیدیم که معنای قمار قدر متیقنش جایی است که بازی با آلات متعارف قمار و همراه با رهان باشد اما اگر این دو قید یا یکی از آن دو نبود در این موارد، معنای قمار مشکوک است و نمی‌توان فتوای به حرمت داد و شبهه مصداقیه قمار است اما در آینده می‌گوییم که چون اکثر علما فتوا داده‌اند که وجود رهان هرچند که آلت متعارف قمار نباشد هم قمار است، ما هم احتیاط می‌کنیم و می‌گوییم احتیاطا ترک کنید؛ زیرا لغت هر دو قید را شرط می‌داند و روایات هم خلاف لغت چیزی نگفته است.

اگر چیزی از آلت قمار بودن خارج شود، قمار صدق نمی‌کند مثل شطرنج اما برخی از فقها درباره نرد و شطرنج چون در روایات آمده، خصوصیت قائل شده‌اند و مطلقا فتوا به حرمت آن داده‌اند درحالی‌که دلیل حرمت شطرنج این است که در زمان شارع از آلات قمار بوده است.