درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: دلیل دوم حرمت غیری/ادله حرمت غناء/غناء/مکاسب محرّمه

خلاصه جلسه گذشته:صحبت پیرامون بحث غناء بود.در بحث غناء عده‌ای قائل به حرمت غیری بودند؛یعنی حرمت غناء را به جهت ضمائم حرامی می‌دانند،که در مجالس غناء رایج بوده است.غناء از آنرو که زمینه‌ای برای شرب خمر،اختلاط با زنان،ترویج باطل و لهو بوده است،حرام شده است.مرحوم سبزواری و مرحوم فیض کاشانی و در زمان معاصر عده‌ای قائل به این نظریه شده‌اند.

بررسی دلیل دوم قائلین به حرمت غیری:مهم‌ترین استدلال این دسته از فقهاء مبتنی بر توجه به فرد غالب غناء در زمان صدور روایات است.یعنی فرد رائج غناء در زمان ائمه،مقارن با محرّماتی بوده است.و سؤال راویان و پاسخ ائمّه نیز بر محور همان مصادیق موجود شکل می‌گرفته است.بنابراین احکام صادره هم برای همان موارد تشریع شده است.

پاسخ از دلیل دوم حرمت غیری:از این استدلال مرحوم امام سه پاسخ داده‌اند؛

اشکال اول:به نظر مرحوم امام برخی روایات باب به کلی بیگانه از توضیح و استدلال قائلین به حرمت غیری هستند.یعنی نمی‌توان نشانی از دخالت مقارنات با غناء در حرمت آن یافت.مثل روایت «علی بن جعفر» از امام کاظم:« عَلِيُّ بْنُ جَعْفَرٍ [العریضي : إماميّ ثقة] فِي كِتَابِهِ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَتَعَمَّدُ الْغِنَاءَ يُجْلَسُ‌ إِلَيْهِ‌ قَالَ: «لَا»[1] .در این روایت سوال راوی از هیچ مقارن و ضمیمه‌ی حرامی نیست.شخص مورد سؤال و راوی هر دو مرد هستند.هیچ عنوان حرام دیگری هم نیست.ولی امام ممنوع دانسته و غناء را حرام کرده است.

یا روایت دیگری از امام صادق نقل شده است که نقضی بر استدلال امثال مرحوم سبزورای است:« عَنْ محمّد بْنِ يَحْيَى [العطّار : إماميّ ثقة] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ محمّد [بن عیسی الأشعري : إماميّ ثقة] عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ [الحسن بن عليّ بن الفضّال التیمي : فطحيّ ثقة من أصحاب الإجماع علی قول] عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ [البجلي : مختلف فیه و هو إماميّ ثقة ظاهراً] عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى [عبد الأعلی بن أعین مولی آل سام : مختلف فیه و هو إماميّ ثقة ظاهراً] قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ:عَنِ الْغِنَاءِ وَ قُلْتُ إِنَّهُمْ يَزْعُمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ|رَخَّصَ فِي أَنْ يُقَالَ جِئْنَاكُمْ جِئْنَاكُمْ حَيُّونَا حَيُّونَا نُحَيِّكُمْ فَقَالَ: «كَذَبُوا إِنَّ اللَّهَ - عَزَّ وَ جَلَّ - يَقُولُ : {وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبِينَ}{لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً لَاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا إِنْ كُنَّا فاعِلِينَ}{بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْباطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ وَ لَكُمُ الْوَيْلُ مِمَّا تَصِفُون‌} ثُمَّ قَالَ وَيْلٌ لِفُلَانٍ مِمَّا يَصِفُ رَجُلٌ لَمْ يَحْضُرِ الْمَجْلِسَ»[2] . در این روایت هم بحث در رابطه با یک شعر ساده است،که در آن زمان مردم-مثلا برای استقبال از مهمان-می‌خواندند.نه اثری از شرب خمر در روایت است،نه از هیچ عنوان محرّم دیگری در بیان سائل و امام دیده نمی‌شود.ولی با این حال امام همین یک بیت شعر و یا جمله را مصداق لعب و لهو و باطل می‌شمارند.اگر دقت بفرمایید،امام به آیاتی استناد می‌کنند،که در آنها به بعد و تحذّر خدای متعال از لهو و لعب و باطل اشاره دارد.

این پاسخی بود که مرحوم امام به استدلال مرحوم سبزواری داده‌اند.

سؤال:به نظر می‌رسد استدلال مرحوم سبزواری ناظر به فضای صدور روایات است.یعنی در آن زمان فضای موجود نسبت به غناء آلوده به معاصی بوده است.حتی اگر در متن روایت نشانه‌ای از این معاصی نباشد.ولی آنچه بر سؤال راوی و پاسخ امام حاکم است،فضایی است که نسبت به غناء وجود دارد.

پاسخ استاد:در برخی روایات کاملا سخن شما صادق است.وقتی از جاریه مغنیّه سؤال پرسیده می‌شود،به نظر می‌رسد نکته‌ای که در ذهن راوی عامل پرسش او شده است،همین فسادی است که از خواندن و تهییج و احیانا رقص و نواختن موسیقی حاصل می‌شود.ولی در این دو روایت هیچ ردّ و نشانی از حاکمیت چنین فضایی بر متن روایات دیده نمی‌شود.فلذا نمی‌توان به صرف ادّعا و عدم توفیر شواهد از متن روایت قائل به چنین قولی شد.البته احتمال سخن شما هست.یعنی این احتمال وجود دارد که همین یک بیت شعر در روایت قبلی را به جهت شکل ادای تحریم کرده باشند.مثلا دخترانی به خواندن آن مشغول می‌شدند و یا موسیقی و رقصی در کار بوده است.ولی به هر حال در متن روایت شاهدی بر این ادعا نیست.

اشکال دوم:به نظر مرحوم امام نمی‌توان ادعای مرحوم سبزواری را مبنی بر غلبه‌ی غنای آلوده به معاصی در زمان اهل‌بیت تصدیق نمود.چرا که در همان زمان غنای به خواندن اشعار مرسوم بوده است.و دلیلی در دست نیست،تا فرد شایع و غالب غناء را منحصر در غنای منضمّ به معاصی کند.

اشکال سوم:به نظر مرحوم امام اگر ما بخواهیم با استدلال مرحوم سبزواری همراه شویم،باید تنها فردی از غناء را حرام بدانیم،که تمام قیود و شرائط مجالس غناء در آن را دارا باشد.یعنی جاریه‌ی مغنّیه و خمر و موسیقی و اشعار باطل و...همگی در یک مجلس حاضر باشند،تا بتوان حکم به حرمت آن نمود.و این تخصیصی است که خود قائلین به حرمت غیری هم قائل بدان نخواهند بود.یعنی اگر بخواهیم روایات را تنها در فضای صدور حجت بدانیم،باب فقه را بسته‌ایم.و شما نمی‌توانید یک روایت را به صرف غلبه‌ی یک مصداق در زمان صدور آن،حمل بر همان فرد کنید.[3]

اشکالات مرحوم امام به نظر متین می‌آید.

تحریر محلّ نزاع:در باب حکم تکلیفی غناء،دو قول است.برخی غناء را مطلقا حرام می‌دانند.و برخی آن را فی‌الجمله حرام می‌دانند.یعنی افراد متیقّنی از غناء مشمول حکم حرمت است،و باقی مصادیق غناء را باید مباح دانست.و در مقابل برخی تمام مصادیق غناء را حرام شمرده‌اند.و به شکلی افراطی غناء را ممنوع می‌شمارند.حتی نقاره‌ای که در حرم امام رضا(ع) نواخته می‌شود،به نظر ایشان حرام است.

قول سید لاری در حرمت مطلق غناء:مرحوم سید لاری در حاشیه بر مکاسب،تمام مصادیق غناء را تحریم نموده است: «إنّ الأظهر الأشهر حرمته مطلقاً من حيث نفسه، و من حيث أفراده المطربة و غيرها، و من حيث موارده في القرآن و غيره، و في الأعراس و غيرها، و کذلک الهوسة[4] لتشييد الحروب الخاصّ بالعرب، کاختصاص المزيقة[5] و الطبل بحروب الکفرة و الإعلام بالوقت. و منه الطبل المعمول للإعلام على سطح صحن الرضا من أعظم منکرات بدع الإسلام. و کذلک الترادف[6] و التجاوب[7] في اللطميّات[8] بجميع أنحائها من الغناء المهيّج للطرب، و أنحاء ما يسمّيه الفرس بآوازه خوانى من السرود[9] و التصنيف و الشلوى[10] و هفت بند و ذاکري. و کذلک ما يتغنّى به النسوان لملاعبة الصبيان و مناومة اليقظان. و کذلک تهليلات[11] العامّة بهيئة الإجتماع و الإختراع، و سائر مبتدعات الصوفيّة في کيفيّة الذکر و التصدية[12] و الدعاء من التطريب المبتدع».[13]

همانطور که می‌بینید،هیچ مصداقی از صدا نیست که ایشان حرام نکرده باشند.و نکته‌ی جالب این قول نسبت این حد از حرمت به مشهور فقهاء است.اما اگر بخواهیم در رابطه با قول ایشان و سایر فقهاء داوری درستی داشته باشیم،باید به بررسی روایات بپردازیم.

دلیل اول روایاتی است که به بررسی تعدادی از آنها می‌پردازیم؛

روایت اول:«مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ[14] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى[15] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ[16] عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ[17] عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ[18] عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ[19] قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ: «بَيْتُ الْغِنَاءِ لَا تُؤْمَنُ فِيهِ الْفَجِيعَةُ وَ لَا تُجَابُ فِيهِ الدَّعْوَةُ وَ لَا يَدْخُلُهُ الْمَلَک».[20]

همانطور که می‌بینید در این روایت خانه‌ای که در آن غناء خوانده می‌شود،از هر گونه برکت و موهبتی محروم خوانده شده است.نه فرشته‌ای در آن ورود می‌کند،و نه از وقوع فجائع در آن بعید است.و این بیان مطلق نسبت به تمام مصادیق غناء است.بعضی فقهاء به این روایت استدلال کرده‌اند.

روایت دوم: «عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ[21] عَنْ أَبِيهِ[22] عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ[23] عَنْ أَبِي أَيُّوبَ[24] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ[25] وَ أَبِي الصَّبَّاحِ الْکنَانِيِّ[26] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ‌فِي قَوْلِ اللَّهِ- عَزَّ وَ جَلَ:‌ {وَ الَّذِينَ لا يَشْهَدُونَ الزُّورَ ...} قَالَ:‌[27] الْغِنَاءُ.[28] ».در این روایت هم امام شهاد و حضور "زور" را به حضور در مجالس غناء تفسیر نموده‌اند.مرحوم طباطبائی صاحب ریاض به این روایت استدلال نموده‌اند.