موضوع: الأصول العملية/أصالة الاستصحاب /تنبیهات، تنبیه اول: فعلیت شک و یقین (بررسی جریان قاعده فراغ در فرع اول)

کلام مرحوم آیت الله خویی قدس سره را نقل می کردیم. کلام در تنبیه اول بود که صاحب کفایه فرمود باید شک و یقین فعلی باشند. بعد دو فرع فقهی مطرح کردند که اگر یقین به حدث داشته و با غفلت نماز خواند و بعد از نماز شک در حدث نمود استصحاب حدث جاری نمی شود و قاعده فراغ حکم به صحت نماز می کند. فرع دوم این بود که قبل از نماز شک در حدث کرد و بعد فراموش کرد و همانطور نماز خواند در اینجا استصحاب قبل از نماز جاری می شود و نمازش باطل است و قاعده فراغ جاری نمی شود. این دو فرع را مرحوم شیخ اعظم انصاری هم فرموده اند.

مرحوم آیت الله خویی فرموده اند و فی کلا الفرعین نظر یعنی در هردو فرع اشکال وجود دارد. اما فرع اول .

و في كلا الفرعين نظر: أما الفرع الأول، فلأن قاعدة الفراغ لا تخلو من أمرين: فاما أن تكون من الأصول التعبدية الشرعية، و إما أن تكون من الأمارات العقلائية كما هو الظاهر لأن ترك الجزء أو الشرط عمداً لا يتصور بالنسبة إلى من هو في مقام الامتثال، فان تركا لا يستند تركهما إلا إلى الغفلة و النسيان. و هو خلاف الأصل، فان مقتضى طبيعة الإنسان هو الذّكر في حال العمل، لا السهو و النسيان كما في الأمور العادية، فالفراغ عن العمل أمارة كاشفة نوعاً عن عدم وقوع الغفلة و السهو

قاعده فراغ یا اصل عملی است یا اماره است. و ظاهر این است که اماره است زیرا ترک عمدی جزء و شرط برای کسی که در مقام امتثال است قابل تصور نیست لذا اگر ترک جزء و شرط نموده یا غفلتا بوده یا نسیانا بوده و این دو خلاف اصل عقلائیه است زیرا عقلا در هر فعلی فعل را مستند به توجه و التفات می کنند نه نسیان و غفلت زیرا مقتضای طبیعت انسان توجه در حال عمل است نه سهو و نسیان و فراغ از عمل کاشف نوعی از عدم وقوع غفلت و نسیان است. موید اماره بودن روایتی است که تعبیر به اذکریت نموده است.

بنابراین که قاعده فراغ اماره باشد و مستند به اصل عدم غفلت و نسیان در حال عمل است در فرع اول دیگر قاعده فراغ جاری نمی شود زیرا فرض در فرع اول این است که در حال نماز غفلت از وضو داشته است.

حالا که قاعده فراغ جاری نمی شود چه باید بکند؟ نسبت به نمازهای بعدی استصحاب حدث جاری می شود و باید وضو بگیرد و حتی نسبت به نماز قبلی هم که خوانده استصحاب حدث جاری می شود و قاعده فراغی نیست که حاکم و معارض با استصحاب حدث باشد. مثل اینکه وضو گرفته است ولی نمی داند با آب وضو گرفت یا با مایع دیگری که آب نبوده وضو گرفته است البته می داند با مایع موجود وضو گرفته ولی نمی داند این مایع آب بوده یا نه. اینجا قاعده فراغ جاری نمی شود زیرا احتمال بطلان در این مورد مستند به غفلت نیست بلکه مستند به این است که احتمال آب نبودن مایع را میدهد.

اما بنابراین که قاعده فراغ از اصول عملیه باشد قاعده فراغ در فرع اول جاری می شود و بر استصحاب که آن هم جاری هست مقدم می شود و حکم به صحت نماز می شود.

اما چگونه استصحاب جاری می شود در حالی که شک فعلی نشده است؟ ایشان می فرماید: وقتی بعد از نماز شک می کنیم که با وضو نماز خواندیم یا نه در حقیقت شک لاحق که مربوط به وضوی قبل از نماز است فعلیت پیدا کرده است لذا استصحاب حدث جاری شده لذا نماز بدون وضو خوانده شده است و باطل است.

اما در فرع دوم صاحب کفایه فرموده قاعده فراغ جاری نمی شود. مرحوم آیت الله خویی فرموده اینجا اینطور نیست که اصلا قاعده فراغ جاری نشود.