موضوع: الأصول العملية/أصالة الاستصحاب /تنبیهات، تنبیه اول: فعلیت شک و یقین (بررسی جریان قاعده فراغ در فرع اول)

بحث در تنبیه اول بود که باید در استصحاب شک و یقین فعلیت داشته باشد.

مرحوم شیخ رحمه الله در ادامه این بحث دو فرع فقهی فرموده اند که مرحوم آخوند هم آن دو فرع را بیان نموده اند:

اول اینکه کسی محدث بوده و با غفلت نماز خوانده بعد از نماز ملتفت شد و شک در طهارت کرد حکم به محدث بودن می شود ولی نمازش به خاطر قاعده فراغ صحیح است.

دوم اینکه قبل از نماز یقین به محدث بودن داشته و بعد شک می کند و بعد فراموش می کند و غافل می شود که محدث بوده و نماز می خواند؛ اینجا قاعده فراغ جاری نمی شود و نمازش باطل است.

باید ببینیم آیا قاعده فراغ در فرع اول جاری می شود یا نه؟

روایات قاعده فراغ

در کتاب القواعد الفقهیه مرحوم آیت الله سید حسن بجنوردی ج1 ص 326 این قاعده بررسی شده است.

یک قاعده فراغ داریم و یک قاعده تجاوز . گاهی بعد از فراغ از عمل و اتمام عمل شک در صحت عمل می کنیم اینجا یقینا مورد قاعده فراغ است. اما قاعده تجاوز این است که از یک جزء به جزء دیگر منتقل شده نمیداند جزء قبل را انجام داده یا نه اینجا مورد قاعده تجاوز است. برخی گفته اند این دو قاعده دو قاعده هستند و برخی گفته اند یک قاعده هستند و هر دو مربوط به شک بعد از محل است. حالا ما به این مساله کار نداریم و می خواهیم روایات را بخوانیم.

منها: رواية حماد بن عثمان قال: قلت لأبي عبد اللّه عليه السّلام: أشكّ‌ و أنا ساجد، فلا أدري ركعت أم لا؟ فقال عليه السّلام: «قد ركعت».

در سجده ام شک کردم که رکوع انجام داده ام یا نه حضرت فرمود انجام داده ای به شکت توجه نکن.

و منها: ما ذكرنا و تقدّم من رواية زرارة و نقلناها، و محلّ‌ الشاهد ما في آخرها من قوله عليه السّلام: «يا زرارة إذا خرجت من شيء ثمَّ‌ دخلت في غيره فشكّك ليس بشيء».

به زراره فرمودند: اگر یک کاری انجام دادی و داخل در عمل دیگر یا جزء دیگر شدی به شکت توجه نکن.

و منها: رواية إسماعيل بن جابر قال: قال أبو جعفر عليه السّلام: «إن شكّ‌ في الركوع بعد ما سجد فليمض، و إن شكّ‌ في السجود بعد ما قام فليمض، كلّ‌ شيء شكّ‌ فيه مما قد جاوزه و دخل في غيره فليمضى عليه».

اگر بعد از سجده شک در رکوع کرد گذر کند اگر شک در سجده کند بعد از اینکه بلند شده است باز هم بگذرد. هر چیزی که شک در او کند و جایش گذشته باشد از آن عبور کند و توجه به شک نکند.

و منها: موثقّة ابن بكير عن محمّد بن مسلم عن أبي جعفر عليه السّلام قال عليه السّلام: «كلّ‌ ما شككت فيه ممّا قد مضى فامضه كما هو».

هرچه در او شک کردی که گذشته بود توجه به شک نکن.

و منها: موثّقة ابن أبي يعفور عن أبي عبد اللّه عليه السّلام قال: «إذا شككت في شيء من الوضوء و قد دخلت في غيره فليس شكّك بشيء، إنّما الشكّ‌ إذا كنت في شيء لم تجزه» .

اگر شک کردی در شیئی از وضو که از آن عبور کردی شکت شک نیست شک زمانی است که در چیزی باشی که از آن عبور نکرده ای.

و منها: موثّقة بكير بن أعين قال: قلت له: الرجل يشكّ‌ بعد ما يتوضّأ قال عليه السّلام: «هو حين يتوضّأ أذكر منه حين يشكّ‌» .

بعد از اینکه وضو گرفت شک کرد فرمود: هو حین یتوضأ اذکر وقتی وضو می گرفت حواسش جمع تر بود تا زمانی که شک کرده است.

این روایت آخر که فرمود هو حین یتوضأ اذکر منه حین یشک این روایت می گوید در قاعده فراغ باید توجه داشته باشی و بر اساس این روایت در فرع اول قاعده فراغ جاری نمی شود زیرا طبق این روایت هنگام عمل باید التفات داشته باشد و در فرع اول هنگام عمل یعنی نماز التفات به اینکه وضو داشته یا نه نداشته است. در فرع دوم هم که مرحوم شیخ هم فرمودند قاعده فراغ جاری نمی شود.

حالا که در فرع اول قاعده فراغ جاری نمی شود و استصحاب هم که چون شک فعلیت نداشته جاری نمی شود پس الان باید اعاده کند نمازش را یا نه؟ مقتضای احتیاط و اینکه اشتغال یقینی مقتضی برائت یقینی است این است که مجدد نمازش را بخواند ولی اگر فعلیت شک را معتبر ندانیم و استصحاب جاری بشود به حکم استصحاب نمازش صحیح نیست.

پس قاعده فراغ با توجه به روایت آخر جاری نمی شود ولی با توجه به روایات دیگر جاری می شود یا نه باید بررسی شود.