موضوع: الأصول العملية/أصالة الاستصحاب /دیدگاه امام خمینی قدس سره در تفصیل بین حکم وضعی و تکلیفی در حجیت استصحاب

بحث در احکام وضعیه بود که آیا قابلیت جعل دارند یا نه؟ مرحوم امام فرمودند همه احکام قابلیت جعل استقلالی و تبعی (به تبع جعل احکام تکلیفی ) را دارند.

تعجب از محقق خراسانی است که فرموده احکام وضعیه سه قسمند قسم اول احکام وضعیه ای هستند که اصلا متعلق جعل قرار نمی‌گیرند. مرحوم امام خمینی قدس سره می‌فرماید پس چطور اینها احکام وضعیه هستند؟ چیزی که اصلا قابلیت جعل ندارد میشود اسمش را حکم گذاشت. احکام وضعیه در دایره شریعت اند و از مقررات شرعیه هستند. این معنایش این است که در تقسیم احکام وضعیه به این سه قسم شیئ را به خودش و مخالفش تقسیم کرده‌اید.

إذا عرفت ما ذكرنا فاعلم: أنّ الأحكام الوضعية عبارة عن كافّة المقرّرات الشرعية ما عدا الأحكام التكليفية، حتّى أنّ الإباحة الواقعية لو كان لها جعل تكون من الوضعيات. والأحكام الوضعية - بعد اشتراكها كلّها في إمكان جعلها استقلالاً، وليس حكم وضعي إلاّ ويمكن أن يتطرّق إليه الجعل الاستقلالي - على أنحاء: منها: ما يكون مجعولًا بتبع التكليف؛ بمعنى انتزاعه منه، كالجزئية للمكلّف به غالباً، والشرطية و المانعية له. ومنها: ما يكون مجعولًا بتبع اشتراط التكليف به؛ أي‌ينتزع من اشتراطه به، كقوله تعالى: ﴿لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا﴾ فإنّ الاستطاعة لم تكن قبل هذا الجعل شرطاً للتكليف، وبعد تقييد التكليف بها انتزع منه الشرطية، ويمكن أن يكون دلوك الشمس من هذا القبيل، كما يمكن أن يكون من قيود المكلّف به كما هو الأظهر؛ فإنّ الصلاة كما أنّها مشروطة بالستر، مشروطة بوقوعها من دلوك الشمس إلى‌غَسَق الليل.[1]

گفتیم همه احکام وضعیه قابلیت جعل دارند حالا بحث دوم این است که آیا در مقام وقوع احکام وضعیه به جعل استقلالی جعل شده اند یا به جعل تبعی هم جعل شده اند؟ ایشان می‌فرماید برخی تبعی و برخی استقلالی جعل شده اند.

آنهایی که مجعول به جعل تبعی شده‌اند انواعی دارند.

اول اینکه مجعول به تبع تکلیف باشد مانند جزئیتِ مکلف به در غالب موارد.

برخی مجعول است به تبع اشتراط تکلیف به او.

توضیح مطلب این است که: برخی شرایط برای مکلف به است یعنی چه شرط باشد و چه نباشد تکلیف هست ولی تحقق مکلف به وابسته به آن شرط است مثل طهارت برای نماز و برخی شرط تکلیف است یعنی بدون او تکلیف محقق نمی‌شود مانند استطاعت برای وجوب حج. و مانند دخول وقت برای وجوب نماز. از وجوب نماز بعد از دخول وقت اشتراط نماز به دخول وقت انتزاع شده است.

برخی از احکام‌ وضعیه جعل استقلالی شده‌اند مانند قضاوت .

مجعول بودن یا نبودن حجیت

حجیت از احکام وضعیه است يا نه؟

در رسائل شیخ انصاری فرموده برخی از احکام، وضعیه هستند ولی مجعول به تبع ند. مانند حجیت و عدم حجیت ظن که در آن حرمت عمل به ظن جعل شده و از آن عدم حجیت انتزاع می‌شود و یا جواز عمل به ظن جعل شده و از جواز عمل به ظن حجیت ظن انتزاع می‌شود.

حکم وضعی نبودن حجیت

مرحوم امام خمینی رضوان‌الله‌علیه فرمودند که حجیت اصلا از احکام وضعیه نیست. زیرا حجیت یا به معنای منجزیت و معذریت است که کار عقل است و یا به معنای کاشفیت است در حالی که کاشفیت اصلا قراردادی نیست پس حجیت اصلا حکم شرعی نیست بلکه یک ادراک عقلی است. اگر بگوید طریقیت و کاشفیت ظن را که ناقص است قبول دارم آیا چیزی جعل کرده است؟ خیر. مگر اینکه بگویید حجیت یعنی جعل حکم مماثل و ظاهری که در اینجا مجعول وجود دارد حالا قابل بحث است که آیا جعل استقلالی دارد یا نه. اما حجیت به معنای جعل حکم مماثل صحیح نیست.