درس خارج اصول استاد محمدرضا عصمتی

موضوع: الأصول العملية/خاتمة: في شرائط الأُصول /قاعده لاضرر(نهی بودن لا)

در رابطه با مفاد قاعده ی لاضرر و لاضرار فی الاسلام اقوال مختلفی را نقل کردیم که مجموعه ی اون اقوال می گفتند لا ، لای نفی جنس است حالا منفی به لا، خود ضرر است یا حکم ضرری است یا ضرر غیر متدارک است آیا این نفی ، نفی ادعائی است حقیقت ادعائی است الی غیر ذلک ،

اقوال مختلفی گفته شد

امام رضوان الله تعالی علیه فرمودند به اینکه تمام این اقوال مختلفه که لا را لای نفی گرفته اند تمام آنها بر محور کلام و مرام شیخ انصاری است رضوان الله تعالی علیه حالا یکی گفت مجاز در کلمه یکی گفت مجاز در حذف الی غیر ذلک ولی تمام اینها در مجموعه ی کلام شیخ انصاری تعریف می شد امام فرمودند بر این کلمات یک اشکال مشترکی وارد است و آن این است که تخصیص اکثر مستهجن لازم می آید و یکسری اشکالات اختصاصی وارد است که بعضی هایش را گفتیم که مجاز در حذف در حد بلاغت نیست الی غیر ذلک ،

اما نظریه ی دومی که نظریه ی مهمی است و در اطراف او باید بررسی بشود نظر مرحوم شریعت اصفهانی رحمه الله تعالی علیه است

مرحوم شریعت اصفهانی فرموده اصلا این لا ، لای نفی نیست لای نهی است

کلام مرحوم شریعت اصفهانی رحمه الله علیه دو گونه تقریر دارد یعنی خود ایشان دو گونه توضییح داده اند :

یک : اصلا لا ، لای نهی است لا نفی نیست

دو: این لا ، لای نفی است ولی اخبار به معنی الانشاء است اگر اخبار بمعنی الانشاء باشد همان لای نهی است یعنی به ظاهر نفی است ولی در واقع نهی است

این کلام مرحوم شریعت اصفهانی رضوان الله تعالی علیه است و فرموده است با این بیان ما اصلا نیاز به توجیهات سست و بی اساسی که دیگران کردند نیاز به اون توجیهات نداریم بگو لا ، لای نهی است و مقصود از نهی هم حکم اولیه است یعنی کسی حق ندارد ضرری را متحمل شود یا ضرری را به غیر وارد کند ، حرام است ، ضرر حرام است ، معنایش این است ،

خب شمای شریعت اصفهانی به چه دلیل این حرف را می گویید ؟

می فرماید آنقدر استعمال کلمه ی لا در نهی فراوان است در آیات و روایات که این کثرت استعمال ما را وادار می کند که در این مورد هم حمل کنیم بر لای نهی ، کجا؟ آیه ی قرآن لا رفث و لا فسوق و لا جدال فی الحج این آیه ی شریفه یقینا مقصود لای نهی است یعنی حرمت فسوق حرمت ،جدال و حرمت مجامعت ، معنایش حرمت است ، بعد ایشان زیاد فرموده فرموده این آیه ی دیگر فان انت فی الحیات ان تقول لا مساس داستان این سامری است قضیه ی سامری است حضرت موسی وقتی برگشت دید این مردک مردم را گوساله پرست کرده بود بعد خلاصه آیه ی قرآن می فرماید حضرت موسی فرمود که در زندگی دنیا ان قول لا مساس یعنی کسی حق ندارد با تو تماس داشته باشد تماس گرفتن با تو حرام است این هم لا ، لای نهی است لای نفی نیست ، اینکه دو آیه ، روایات را نقل کرده ، یک روایت این است فرموده لا جلب و لا جنب و لا شغار فی الاسلام فرموده این لا در اینجا نهی است نکاح شغار چیه ؟ نکاح شغار این است که دو تا زن را با هم عوض کنند یک زن مهریه اون زن دیگر باشد اون زن دیگر مهریه این زن باشد این نکاح شغار است در زمان جاهلیت بوده لا شغار یعنی لا نهی است ، از این قبیل زیاد است ، لا بنیان کنیسه یعنی کلیسا سازی حرام است ، لا رهبانیه فی الاسلام یعنی این کار حرام است ، لاهما فی الاسلام ، خلاصه ایشان هر چه بگویید دهها مورد ایشان از روایات آورده اند که همه ی این لا ، لای نهی است لای نفی نیست ، پس کثرت استعمال لا در نهی در جملات اسمیه در آیات و در روایات ما را بر آن وادار می کند که این مورد لا ضرر و لا ضرار را هم حمل کنیم بر لای نهی و فرموده است به اینکه تمام احتمالات دیگر احتمالات ضعیفی است بزرگان از علما یکی یکی اونها را تضعیف کرده اند و استدلالاتشان را رد کرده اند لذا بهترین احتمال و قویترین احتمال برای این مجموعه و مفاد روایت این است که بگوییم لا ، لای نهی است

این کلام را مرحوم شریعت اصفهانی فرموده اند

امام رحمه الله علیه وقتی این قول را نقل می کنند البته با عظمت از این مرد بزرگ یاد می کنند و نظرش را یک نظر خوبی می فرماید نظر خوبی است حالا چه مستقیم لا ، لای نهی است یا لای نفی باشد که اخبار بمعنی الانشاء باشد یعنی باز هم بمعنی نهی است فرقی نمی کند

امام رضوان الله علیه می فرماید این فرمایش ، فرمایش بسیار خوبی است ولی اگر خواسته باشی بگوئی همین حرف درست است لا غیر با کثرت استعمال نمی شود درست کرد اگر خواسته باشی بگویی همین حرف درست است حرف های دیگه درست نیست دلیلت فقط کثرت استعمال باشد این دلیل کفایت نمی کند وقتی کثرت استعمال دلیل خواهد بود که شما ادله ی دیگران را ردش کنی و ادله ی دیگران قابل اثبات نباشد قابل قبول نباشد آن وقت شما کثرت استعمال را دلیل قرار می دهی و الا اگر صرفا کثرت استعمال باشد ما خدمت شما آقای شریعت اصفهانی عرض میکنیم همانطور که در نهی استعمال لا کثرت استعمال دارد در نفی هم کثرت استعمال دارد صرف کثرت استعمال دلیل نمی شود بعد امام رحمه الله علیه خودشان مواردی را ذکر کرده اند فرمودند به اینکه برایتان می گوییم که موارد زیادی لا به معنای نفی است حالا من مواردی که امام فرمودند یک چندتاش را نقل می کنم

فرموده است لا طلاق الا بخمس ، شهادت شاهدین تا آخر ، فرموده طلاق درست نیست مگر با پنج تا خصوصیت این لا ، لای نفی است ، لا طلاق الا علی طهر طلاق باید در طهر باشد و الا طلاق طلاق نیست یا فرموده اند لا طلاق لسکران الذی لا یعقل ، لا ظهار الا فی طهر ، لا نفی است ، ظهار نیست مگر در طهر ، لا طلاق قبل النکاح ، لا سهو فی سهو ، لا سهو لکثیر الشک ، لا صلات لجار المسجد الا فی المسجد ، لا صلات الا بفاتحه الکتاب ، لا عتق الا فی ملک ، ده ها مورد می شود ذکر کنی که لا ، لای نفی است پس لا چنانکه در نهی کثرت استعمال دارد در نفی هم کثرت استعمال دارد صرف کثرت استعمال دلیل نمی شود که شما بگویید لا ، لای نهی است و لای نفی نیست در بحث قاعده ی لا ضرر و لا ضرار ، مگر اینکه تمام ادله ی کسانی که می گویند لا ، لای نفی است همه را رد کنید و امام می فرماید البته ما ردش کردیم البته ما تمام اون اقوال را رد کردیم سخن شیخ انصاری را نقل کردیم فرمود مجاز در حذف است یعنی مقصود لا حکم ضرری باشد گفتیم مجاز در حذف با بلاغت سازش ندارد ، مجاز در کلمه است یعنی مراد از لا ضرر ، لاضرر غیر متدارک باشد این هم گفتیم با بلاغت نمی سازد ، حقیقت ادعائی صاحب کفایه را فرمودند امر مستهجنی است یکی یکی را امام رد کردند فرمودند البته بعد از اینکه ما همه ی اون اقوال را رد کردیم و تضعیف کردیم فالمتعین هو انه ان لا لا للنهی حالا بعد از تضعیف و بعد از رد ادله می توانید بگویید که لا ، لای نهی است و لای نفی نیست منتهی اگر اون ادله را رد نکنید صرف کثرت استعمال دلیل نمی شود یا صرف اینکه بگویید اخبار به معنای انشاء آمده است صرف اینکه به این معنا آمده دلیل نمی شود مگر اینکه ادله ی دیگر را رد کنید بگویید لا ، لای نفی نیست در لا ضرر و لا ضرر ، آنوقت مجبوریم بگوییم لا ، لای نهی است، یا بگوییم نهی است یا بگوییم اخبار در مقام انشاء است

تا اینجا امام رحمه الله علیه کلام مرحوم شریعت اصفهانی را نقل فرمودند من جهت او را تایید کرده اند البته نقدی هم بر کلام شریعت اصفهانی دارند بعد می فرماید امام و قد هان البحث حالا این ، نعم لو دار الامر بین ما ذکره القوم فمختاره ارجح می فرماید کلام ایشان بهتر است چون خیلی از مناقشات را ندارد بعد می فرماید که و قد هان البحث حالا رسیده موقعی که ما اشاره کنیم به آنچه که در مقدمه بحث گفتیم من المختار فی معناه نظر ما در رابطه با معنای لا ضرر و لاضرار چیست وقتش رسیده که اون مطلب خودمان را بگوییم و بعد می فرمایند مطلب ما را قبل از ما کسی نگفته، ابتکاری است و ضمنا با اصول بلاغت هم بیشتر سازش دارد و لذا ما حرفمان را توضییح میدهیم تا ببینیم که چیه

این مطلب امام را ان شاء الله در جلسه ی آتی خواهیم گفت