درس اسفار استاد اسحاق‌نیا

87/07/22

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: راه الاهیون در اثبات واجب تعالی

الفصل (4): في الإشارة إلى طرائق أخرى لأقوام‌

أما الإلهيون:‌

فلهم مسلك آخر: و ذلك لأن لهم في إثبات الوجود الواجبي طريقين- طريقة يتبين بها وجوده ثم بعد ذلك يثبت بها وحدته و طريقة يثبت بها أولا أن واجب الوجود يجب أن يكون واحدا ثم بعد ذلك يثبتون أن الأجسام و صورها و أعراضها كثيرة (مرکبةٌ) فليس شي‌ء منها واجب الوجود فتعين إمكانها و احتياجها إلى مُرجِّح.

فمن الطريق الثاني: إثبات إمكان العالم الجسماني فإن الأجسام المحصلة النوعية التركيب فيها ظاهر لأن كلّا منها مركب من أصل الجسمية المشتركة و من أمر مخصص له بنوع من الأنواع إذ المبهم (صورت جسمیه) لا وجود له سواء كان المتفكر معترفا بهيولى هي أبسط من الجسم بما هو جسم أو لا (مانند اشراقیون و متکلمین) و سواء أثبت صورة جوهرية مخصصة منوعة كما يراه المحصلون من المشائين أم لا إذ الهيئات المخصصة في مذهب غيرهم بمنزلة الصور- داخلة في الأنواع و لا أقل في الأشخاص إذ الجسم ما لم يتخصص لم يوجد فيقال: لا شك أن الأجسام لتركبها ممكنة و الصور و الأعراض لحاجتها إلى المواد و الموضوعات ممكنة فعلى جميع القواعد الأجسام معلولة مفتقرة إلى المخصصات و المخصصات معلولة مفتقرة إلى المحال و النفوس أيضا مفتقرة إلى الأبدان و ليس كل منهما مرجحا للآخر و إلا لزم تقدم الشي‌ء على نفسه و لا يوجد جسم من جسم لما مرّ (در امور عامه) من أن التأثير الجسماني بمشاركة الوضع و الوضع بين المؤثر و المتأثر لا يتحقق إلا بعد وجودهما-

و لأن الأجسام لا يذهب إلى غير النهاية لبراهين تناهي الأبعاد فيجب أن يكون علة الجميع أمرا غير جسم و لا جسماني و هو المطلوب.

 

در 3 فصل گذشته 8 یا 10 برهان بر اثبات ذات خدا اقامه شد زیرا ملا صدرا در فصل اول تقریر خود را از برهان صدیقین اقامه کرد و فصل اول فقط یک برهان است و حاجی سبزواری و علامه هم هر یک تقریری خاص خود داشتند لذا با این وجود فصل اول دارای 3 برهان و در کل 10 برهان خواهد بود ملا صدرا بر 2 اصل فلسفی و حاجی سبزواری بنابر یک اصل فلسفی تقریر کردند اما در تقریر علامه هیچ اصل فلسفی حتی اصالت وجود را هم بنا و اساس تقریر خود قرار ندادند و صرف نفی سفسطه و قبول واقعیت برای اثبات وجود خدا کافی است.

در فصل دوم هم 3 برهان اقامه شد؛

     برهان وجوب و امکان که ابن سینا آن را برهان صدیقین می نامد

     برهان شیخ اشراق که مجموع ممکنات را در حکم ممکن واحد می دانست و محتاج واجب بود

     برهانی هم مبتکر آن محقق طوسی بود که بر مبنای امکان بود

در فصل سوم 4 برهان از محقق خفری نقل شد که ملا صدرا آن ها را قبول نداشتند ولی علامه با این مبنا که این برهان ها از عرفا گرفته شده بود این براهین بر حقیقت وجود باشد و نه مفهوم وجود لذا اشکالات ملا صدرا را وارد نمی دانستند

در این فصل 4 برهان از الهیون بر اثبات واجب نقل می شود که در مجموع 11 یا 9 برهان خواهد بود و بعد از برهان های الاهیون، براهین طبیعیون و متکلمین را بیان می دارد و با فصل 4 برهان های اثبات ذات واجب تمام می شود.

مرحوم ملا صدرا به نقل از مطارحات می فرماید: براهین اثبات ذات واجب دو گونه است[1] ؛

     اول ذات واجب اثبات می شود و بعد وحدت و بساطت واجب را ثابت می کنند مانند برهان صدیقین

     گاهی هم برعکس است یعنی برهان بر اثبات ذات واجب باپیش فرض وحدت و بساطت و عدم ترکیب واجب اقامه ی برهان بر او می شود. مانند برهان 11 از الاهیون

برهان الاهیون بر اثبات ذات واجب: پیش فرض این برهان این است که واجب واحد و بسیط و غیر مرکب است و بعد از آن عالم و ممکنات یا اجسام اند و یا جسمانیات اند که منسوب به جسم اند و خود 3 قسم اند؛

    1. صوَر نوعیه: که رابطه و نسبتی با جسم دارند و حالّ در اجسام اند

    2. اعراض: که حالّ در اجسام اند

    3. نفوس: که تعلق تدبیری و تصرفی به اجسام دارند

اجسام محل صور نوعیه یا همان قوا و طبایع و اعراض اند و متعلق نفوس اند

سؤال: شما که می گوئید: ممکنات یا جسم اند و یا جسمانی پس عقول چه می شود؟ یا به تعبیر شریعت فرشتگان را چرا به شمار نمی آورید؟

جواب: مجردات محضه و تامه که عقول اند و ملایک و فرشتگان اند به خاطر آن تجرد محضی که دارند از صقع ربوبی به شمار می روند و از عالم و ماسوی الله به حساب نمی آیند بلکه به خاطر قرب درگاهی که فرشتگان دارند وجهی از وجوه حق و جلوه ای از جلوات حق اند و از صقع ربوبی می باشند و اگر کسی عالم غیب را قبول کرد کار تمام است و مجردات از زمره ممکنات طبیعی نخواهد بود

حال که ممکنات و عالم منحصر در جسمانیات اند اجسام مرکب اند و جسم مرکب از دو جوهر و دو جزء به نام هیولای اولی و صورت جسمیه مرکب است و اجزاء جسم هر یک به دیگری احتیاج دارند؛

     اول بحث ترکیب است

     و بعد از آن به دنبالش سخن از احتیاج است

     و به دنبال آن مسأله امکان طرح می شود

این ها ممکن اند لذا به واجب نیاز خواهند داشت زیرا قضیه «الممکن محتاجٌ الی المؤثر» از اولیات است و بعلاوه این که مؤثر آن هم نباید در دایره خود ممکنات جستجو شود پس عالم جسم است و جسمانی و خود 3 دسته است جسم هم مرکب از ماده و صورت جسمیه است و هر یک از این اجزاء به یکدیگر احتیاج دارند

در جسمانیات: صورت نوعیه به جسم نیاز دارد کما این که جسم هم به صورت نوعیه احتیاج دارد

در اعراض: اعراض به جسم و جسم هم به اعراض نیاز دارند باز یک احتیاج طرفینی است

در نفس: نفس نیاز به بدن دارد و بدن هم به نفس نیاز دارد و احتیاج دو طرفه است و در این صورت نمی شود یک جسمی را در نظر گرفت که این ها را نداشته باشد در انسان هیولای اولی و صورت جسمیه و صورت نوعیه که همان نفس است وجود دارد تا مرحله نباتی را صورت نوعیه می گویند و از به بعد را نفس می گویند و اعراض هم در آن هست و بین این اجزاء یک احتیاج متقابل به هم دارند لذا نمی شود این جسم به خودی خود و این اجزاء خودشان به وجود بیایند و مجموعه مرکب بوجود بیاید به جهت این احتیاجات طرفینی که در این اجزاء هست جسم دیگری هم نمی تواند به این مجموعه وجود بدهد لذا باید موجد این جسم غیر از جسم و جسمانی باشد باید مجرد باشد یا ملایک و فرشتگان که وسایط فیض اند تا برسد به خود حق تعالی و بدین صورت ذات واجب اثبات می شود.

به نظر مشاء جسم مرکب از هیولای اولی و صورت جسمیه است اما اشراقیون و متکلمین هیولای اولی را قبول ندارند با آنکه متکلمین غالبا مقلد مشاءاند اما در این بحث پیروی اشراق شده اند و هیولای اولی را که قوه ی محض است را بر نتافته اند هیولا قبول و پذیرش محض است که یک فعلیت در عالم دارد که آن هم فعلیت قوه و استعداد و پذیرش است مشاء با دو برهان معرف وجود هیولای اولی را در جسم اثبات می کنند؛

    1. برهان فصل و وصل

    2. برهان قوه و فعل

صورت جسمیه عبارت از امتداد و اتصال و کشش در 3 جهت است همان که در منطق گویند: «جوهر قابلٌ للابعاد الثلاثة» و یا گفته می شود: «جوهر یمکن ان یفرض فیه خطوط ثلاثة متقاطعة علی زوایا قوایم» صورت جسمیه حالّ در هیولای اولی است یعنی دو جزئی که جسم را تشکیل می دهند یکی جوهر محل است که هیولای اولی است و دیگری جوهر حالّ است که صورت جسمیه است این جوهر حلول و ورود بر هیولای اولی می کند و با هم جسم را تشکیل می دهند

نکته: بحثی درباره هیولای اولی و صورت جسمیه مطرح است که تلازم آنها است هیچ کدام از آنها بدون دیگری محقق نمی شود و به عبارتی تلازم بین این دو به معنای احتیاج هر کدام به دیگری است منتهی علی وجهٍ غیر دائر یعنی به گونه ای که دور پیش نیاید یعنی جهات احتیاج متفاوت است یعنی؛

     هیولای اولی در وجودش محتاج صورت جسمیه دارد آن هم به عنوان شریکة العلة بودن صورت است البته نه این که وجود هیولای اولی را صورت جسمیه اعطا بکند خیر بلکه وجود هیولای اولی را موجود مجرد و مفارق ایجاد می کند اما این وجود بخشی با مشارکت صورت جسمیه و با مقارنت صورت جسمیه است یعنی موجود مفارق وجود هیولای اولی را باذن الله تعالی اعطا می کند و آن را از ممر و کانال صورت جسمیه ایجاد می کند و علتش هم این است که رتبه ی وجودی صورت جسمیه بالاتر از هیولای اولی است زیرا صورت جسمیه فعلیت دارد که همان امتداد در 3 جهت است اما فعلیت هیولای اولی فقط در قبول و پذیرش آن است.

     و صورت جسمیه در تشخص خود به وجود هیولای اولی حتیاج دارد.

تشخص به نظر ملا صدرا به وجود است و هر موجودی با وجودش متشخص است منتهی این تشخص در اینجا به معنای امارات تشخص می باشد که همان عوارض مشخصه به نظر مشهور است که اعراض و عوارض را مشخص نوع می دانستند مثلا انسان کلی وقتی شخص می شود و در خارج وجود می یابد که عوارضی بر او عارض گردد انسان سفید با این قد و قامت و فرزند فلان و ... در خارج وجود می یابد اما ملا صدرا تشخص به وجود می داند و عوارض مشخصه مشهور را عوارض و نشانه ها و کواشف تشخص می داند که از روی این ها بتوانی تشخص را بفهمی.

از جمله این امارات تشخص تشکل و شکل پذیری است و صورت جسمیه به هیولای اولی در شکل پذیری محتاج است شکلی که این جسم دارد و مربع و لوزی است مربوط به وجود هیولای اولی است و به صورت جسمیه ربطی ندارد و الا باید شکل همه ی اجسام یکی می بود زیرا صورت جسمیه در همه ی اجسام مشترک و همان امتداد و کشش در 3 جهت است.

هیولای اولی و صورت جسمیه دست به دست هم داده و با هم ترکیب شده و محل و هیولای ثانیه برای صورت نوعیه می شوند و هنوز جسم درست نمی شود جسم وقتی درست می شود که صور نوعیه روی این ها بیاید و صورت نوعیه منوّع اجسام است صورت نوعیه آن جزئی در جسم است که کار تنویع اجسام را دارد و اجسام با آن نوع به نوع می شوند یک جسم آتش و یکی آب می شود و دلیل اثبات صورت نوعیه آثار مخصوصی است که هر جسمی دارد و با آثار خاصه هر جسمی اثبات وجود صورت نوعیه می شود یعنی وجود یک جزئی در جسم اثبات می گردد که این آثار مخصوص هر جسمی مربوط به آن باشد مثلا اثر آتش حرارت و اثر هوا برودت و اثر آب رطوبت و اثر خاک یبوست است.

حال بین مشاء و اشراق اختلاف است که صورت جوهر است یا عرض؟

حاجی سبزواری می فرماید:

فی انها اعراضٌ او جواهرُ    مشاء و اشراقیة تشاجرُ

     مشاء: صورت نوعیه جوهر است به این دلیل که حالّ در محلی عرض است که آن محل مستغنی از حالّ باشد؛

     در وجود: مانند هیولای اولی نباشد زیرا هیولای اولی محلی است که در وجودش محتاج به حالّی است که صورت جسمیه باشد لذا صورت جسمیه با این که حالّ در محل جوهر است

     و در تنوعش و نوع شدنش: این محلی که جسم است برای صورت نوعیه مستغنی از حالی نیست که در جسم شدن نوع آن تا آثار مخصوصه از آن صادر گردد.

     اشراق: صورت نوعیه عرض است به این دلیل که مطلق حالّ در محل عرض است صورت جسمیه را هم که جوهر می دانند از این روی است که هیولای اولی را قبول ندارند و جسم را بسیط می دانند لذا صورت جسمیه حلول نمی کند تا عرض شود به نظر اشراقیون

اگر بگوئی:

     صورت نوعیه جوهر است ذاتی نوع می شود و داخل در نوع خواهد بود بنا بر آنچه مشاء می گوید

     اما اگر عرض شد دیگر نمی تواند ذاتی نوع باشد بلکه مخصص و مشخص نوع می شود مانند بقیه اعراض و حکم دیگر اعراض را دارد و داخل در شخص می شود نه در نوع زیرا نوعی که جسم است خود جوهر است و یکی از ذاتیات آن رانمی تواند عرض تشکیل بدهد.

پس؛

     صورت نوعیه به جسم احتیاج دارد از باب احتیاج حالّ به محل و جسم هم به صورت نوعیه در تنوع و یا در تخصص نیاز دارد لذا جهت احتیاج فرق دارد و دور نمی شود

     اما اعراض: عرض به جسم از باب احتیاج به محل احتیاج دارد البته محلی که مستغنی از حالّ در وجود و تنوع هر دو و جسم بدون عرض هم موجود می شود و هم نوع می شود و در اصطلاح به آن موضوع می گویند جسم به اعراض از باب تخصص و تشخص و امارات تشخص نیاز دارد لذا احتیاج طرفینی است

     نفوس و صورت نوعیه: نفس انسان در افعال و استکمالات خود به بدن نیاز دارد و بدون بدن نفس کمال نمی یابد و بدن هم در تدبیر و تصرف بدن به نفس نیازمند است

خلاصه جسم مجموعه مرکبی است که اجزاء آن همه به هم نیاز دارند و نمی توانند از گلوی هم در بیایند و هر کدام به دیگری وجود بدهد زیرا «تقدم الشیئ علی نفسه» لازم می آید زیرا بین این اجزاء احتیاج متقابل است یکی محتاج است و دیگری محتاج الیه است و خود این اجزاء نمی توانند کار وجود جسم را بین خودشان فیصله بدهند

جسم دیگری هم نمی تواند به آنها وجود بدهد تا بگوئی نیازی به عالم غیب نمی باشد نیاز به مبدأ نیست هر جسمی به جسم دیگر وجود نمی تواند بدهد به دو دلیل؛

دلیل نخست: تأثیر جسم به مشارکت وضع است اگر جسم بخواهد در چیزی تأثیر بگذارد باید وضع و محازات خاص و نسبت خاصی با آن جسم بیابد شعله ای که بخواهد آب کتری را گرم کند باید روی گاز باشد و با فاصله 5 متری نمی تواند آن را گرم کند.

وقتی تأثیر جسم به مشارکت وضع شد وضع با یک طرف درست نمی شود یعنی باید مؤثر و متأثر با هم باشند تا وضع و محازات بین آنها درست شود اول باید آن جسم باشد تا با آن وضع و محازات بیابد و در آن تأثیر بگذارد

دلیل دوم: تناهی اجسام یعنی بنابر ادله تناهی ابعاد عالم جسم که در سطح محدب فلک الافلاک تمام می شود جسم متناهی خواهد بود و بعد از آن لاخلأ و لا ملأ است و سطح محدب عالم جسم پشت بام عالم افلاک است و در این صورت علت آخرین جسم چیست؟

لذا علت ممکنات و جسمانیات و اجسام باید موجودی غیر جسم و جسمانی باشد یعنی یک موجود غیبی مانند ملایکه و خود حق تعالی باید علت عالم جسم و جسمانی باشد.


[1] - مطارحات ص387 و 389.