درس اصول استاد حمید درایتی

موضوع: المفاهيم/مفهوم استثناء،لقب،عدد /

مختار در مسأله

هر چند أدات حصر مفيد انحصار هستند اما اين انحصار مى تواند اضافى باشد پس گرچه با مقدمات حكمت و ظهور اطلاقى سنخ حكم قابل اثبات است اما أدات حصر مفهوم ندارند مگر اينكه قرينه اى بر حصر حقيقى وجود داشته باشد.[1]

به نظر مى رسد تفصيل بين حصر موصوف در صفت و بالعكس يا حصر موضوع در حكم و بالعكس نيز وجهى نداشته باشد زيرا اگر موصوف در صفت يا موضوع در حكم حصر شود چه در جملات إخبارى و چه انشائى، حصر اضافى مى باشد و اگر حصر حكم به موضوع و يا موصوف به صفت باشد، ممكن است مربوط به شخص حكم باشد كه بمنزله ى حصر اضافى خواهد بود پس على اىّ حالٍ مفهوم داشتن أدات حصر محتاج قرينه است و در حدّ يك قاعده نمى باشد، مضافا به اينكه براى تشخيص بين حصر صفت در موصوف يا حكم در موضوع معيارى وجود ندارد همچنان كه در آيه ى شريفه ى ﴿اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ﴾ [2] نزاع بين فخر رازى و مرحوم آيت الله خوئى در كيفيت انحصار بود.

لازمه ى حصر اضافى، دخالت در موضوع له أدات حصر يا موضوع و يا محمول است الا اينكه گفته شود موضوع له أدات در هر صورتى انحصار است و اطلاق حصر با قرينه ازبين مى رود و تضييق مى شود اما اكثر بزرگان بر حصر اضافى، اطلاق مجازيت كرده اند.

مفهوم لقب وعدد

هيچ يك از اصوليين براى لقب مفهوم قائل نشده است و نسبت به عدد مرحوم آخوند چهار صورت براى متعلق آن بيان مى فرمايد :

    1. متعلق عدد لابشرط زيادة و نقيصة باشد ﴿إن تستغفر لهم سبعين مرة﴾

    2. متعلق عدد بشرط عدم زيادة و نقيصة باشد (سبحة الزهراء سلام الله عليها)

    3. متعلق عدد بشرط عدم نقيصة و لابشرط زيادة باشد (إطعام ستين فقيرا لكفارة صوم رمضان )

    4. متعلق عدد بشرط عدم زيادة و لابشرط نقيصة باشد (اكثر أيام الحيض عشرة أيام)

هرچند بنابر صورت دوم حكم نسبت به زيادة و نقيصة و در صورت سوم حكم نسبت به نقيصة و در صورت چهارم حكم نسبت به زيادة وجود ندارد اما اين دلالت بالقرينة است و انتفاء شخص حكم مى باشد كه اطلاق مفهوم بر آن نمى شود.[3]

فائدة

بعضى از اصوليين علاوه بر مفاهيم موجود و مشهور، مفاهيم ديگرى نيز ادعا نموده اند مانند مرحوم آيت الله خوئى كه قائل به مفهوم قيد مى باشند.