درس اصول استاد حمید درایتی

1401/12/03

بسم الله الرحمن الرحیم

 

موضوع: حجج و الأمارات/مباحث ظن /حجيت خبر واحد

 

ثانیا آیه‌ی اول نیز نهایتا دلالت دارد که ظن به هیچ وجه بی‌نیاز کننده از حق نیست و این مضمون در صورتی مستلزم بی‌اعتباری وجدانی ظن خواهد بود که ما موظف به وصول حق و درک واقع باشیم (مانند اصول عقائد که ظن نیز همچون رمل و جفر، مسیر درستی برای رسیدن به باور و عقیده نیست) اما در فروعات احکامی که هدف مکلفین صرفا وصول به حجت و دست‌یابی به منجزیت و معذریت است (نه درک واقع)، عدم کفایت ظن از حق مستلزم عدم حجیت آن نمی‌باشد، هرچند که ملاک اعتبار ظنون از جانب شارع، براساس تزاحم حفظی و میزان درک ملاکات واقعی است. بنابراین نفس لسان آیه دلالت دارد که ناظر بر اصول اعتقادات است و برای اثبات آن نیازی به تمسک به سیاق آیه نیست.

 

۳- به نظر می‌رسد ظن در قرآن ضرورتا به معنای گمان و در برابر قطع و یقین اصطلاحی نیست بلکه به حسب استعمالات مختلف آن در آیات، به معنای مطلق پندار و عقیده است که براساس آیه‌ی اول، صرف عقیده دلیل بر حقانیت هیچ امری نیست و اثبات حقیقت نمی‌کند بلکه اگر عقیده برآمده از مسیر صحیح و برهان باشد، ارزشمند و نافع است و اگر مبتنی بر مسیر نادرست و موهومات باشد، بی‌ارزش خواهد بود. واژه‌ی ظن در قرآن نیز به هردوی معنای ممدوح[1] و مذموم[2] آن آمده و همین اختلاف معانی سبب شده تا مفسرین نیز نسبت به اینکه لفظ ظن در قرآن مشترک لفظی لفظی است یا مشترک معنوی، اختلاف نظر نمایند.

 

۴- مرحوم نائینی و آیت الله خوئی می‌فرمایند که این آیات در نهایت دلالت بر بی‌اعتبار ظن و غیر علم بودن آن دارد، درحالی که ادله‌ی حجیت خبر واحد (مانند آیه نبأ) در مقام جعل علمیت و طریقیت برای ظن حاصل از خبر واحد است[3] و از این رو ادله‌ی حجیت خبر واحد حاکم بر چنین آیاتی است[4] . بنابراین خبر واحد مفید علم تعبدی بوده و آیات پیرامون ظن ناظر بر آن نخواهد بود، نه اینکه حجیت خبر واحد مخصص آیات باشد تا با محذور آبی از تخصیص بودن آیات مواجه گردد.

اشکال

مرحوم صدر می‌فرماید حتی اگر این تفسیر از حجیت ظنون تمام باشد، ادله‌ی حجیت خبر واحد، حاکم بر این آیات نخواهد بود زیرا مفاد آیات نهی مولوی و تکلیفی از اتباع غیر علم نیست تا دلیل حجیت خبر واحد حاکم بر آن باشد، بلکه نهی ارشادی است و ارشاد به عدم حجیت غیر علم می‌نماید. بنابراین براساس نظریه‌ی مدرسه نائینی در حجیت، آیات دلالت بر عدم علم و طریق بودن مطلق ظنون دارند و ادله‌ی حجیت خبر واحد، خصوص ظن حاصل از خبر واحد را علم و طریق تعبدی قرار می‌دهند و در نتیجه مخصص آیات خواهند بود (نه اینکه حاکم باشند).[5]

 

[1] سوره بقره، آيه 46.. {الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو رَبِّهِمْ وَأَنَّهُمْ إِلَيْهِ رَاجِعُونَ}
[2] سوره بقره، آيه 78{وَمِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لَا يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ إِلَّا أَمَانِيَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ}.
[3] براساس دیدگاه مدرسه‌ی نائینی، جعل حجیت برای ظنون معنایی جز جعل علمیت و طریقیت برای آن‌ها ندارد.
[4] باید توجه داشت که اگر دلیل بر حجیت خبر واحد را سیره‌ی عقلائیه بدانیم، اگرچه سیره‌ی عقلاء نمی‌تواند به صورت حکومت تفسیری و یا تنزیلی، حاکم بر آیات قرآن باشد زیرا دلیل حاکم و محکوم هردو باید از مصدر واحد باشند ؛ اما سیره عقلا می تواند بسان قرینه لبی متصل موجب تضییق ظهور آیات شود، یعنی وقتی شارع با عرف عقلاء صحبت می‌کند و به آن‌ها می‌گوید از ظن تبعیت نکنید، عقلاء که مخاطب آیات هستند، ممنوع بودن پیروی از ظن حاصل از خبر واحد را نمی فهمند زیرا آن را علم دانسته و نهی الهی را منصرف از آن می‌دانند.
[5] بحوث في علم الأصول، الهاشمي الشاهرودي، السيد محمود، ج4، ص340.