موضوع:تفسیر سوره «بقره»/ تفسیر آیه 85/-

تذکر اخلاقی: ناپایداری دنیا

قال مولانا و مقتدانا الإمام علی (ع) : «مَعَاشِرَ النَّاسِ اتَّقُوا اللَّهَ فَكَمْ مِنْ مُؤَمِّلٍ مَا لَا يَبْلُغُهُ وَ بَانٍ مَا لَا يَسْكُنُهُ وَ جَامِعٍ‌ مَا سَوْفَ‌ يَتْرُكُهُ‌ وَ لَعَلَّهُ مِنْ بَاطِلٍ جَمَعَهُ وَ مِنْ حَقٍّ مَنَعَهُ أَصَابَهُ حَرَاماً وَ احْتَمَلَ بِهِ آثَاماً فَبَاءَ بِوِزْرِهِ وَ قَدِمَ عَلَى رَبِّهِ آسِفاً لَاهِفاً قَدْ "خَسِرَ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةَ ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِين"‌»[1] .

حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (ع) در روایت مذکور، فرموده است که ای مردم تقوا پیشه کنید و از خدا بترسید، پس چه بسا انسان‌های آروزمندی هستند که به آرزوی خود نمی‌رسند [،یعنی آمال و آرزوهای مختلفی دارند و برای رسیدن به آن آرزوها برنامه‌ریزی می‌کنند، لکن یا به خاطر تغییر شرائط یا به این خاطر که أجل آنها را مهلت نمی‌دهد، به آرزوی خود نمی‌رسند] و چه بسا انسان ساختمانی را می‌سازد، ولی در آن ساکن نمی‌شود [؛ مثلاً اجلش فرا می‌رسد و در آن بنا ساکن نمی‌شود] و چه بسا مال و ثروت جمع می‌کند و سپس آنها را ترک می‌کند [و از دنیا می‌رود] و شاید آن مال و ثروت را از راه باطل جمع کرده باشد و يا با نپرداختن حقّى آن را به هم رسانده، آن را از راه حرام به دست آورده و به خاطر آن زير بار گناه مانده است، پس گناه آن را به دوش كشد و با دريغ و اندوه نزد پروردگارش رَوَد. چنين كسى، «در دنيا و آخرت زيان‌كار باشد و اين همان زيان آشكار است».

نتیجه اینکه، چون دنیا پایدار نیست و انسان از این عالَم دنیا کوچ می‌کند لذا باید در انجام کارهایش نهایت دقت و ملاحظه را داشته باشد تا دچار خسران و ضرر نگردد.

ادامه تفسیر آیه 85: ﴿ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاَءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِيقاً مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ إِنْ يَأْتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ إِلاَّ خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾[2] ؛ اما اين شما هستيد كه يكديگر را مى‌كشيد و جمعى از خودتان را از سرزمينشان بيرون مى‌كنيد و در اين گناه و تجاوز به يكديگر كمك مى‌نماييد (و اينها همه نقض پيمانى است كه با خدا بسته‌ايد)؛ در حالى كه اگر بعضى از آنها به صورت اسيران نزد شما آيند، فديه مى‌دهيد و آنان را آزاد مى‌سازيد! با اينكه بيرون ساختن آنان بر شما حرام بود. آيا به بعضى از دستورات كتاب آسمانى ايمان مى‌آوريد و به بعضى كافر مى‌شويد؟! براى كسى از شما كه اين عمل (تبعيض در ميان احكام و قوانين الهى) را انجام دهد، جز رسوايى در اين جهان، چيزى نخواهد بود و روز رستاخيز به شديدترين عذاب‌ها گرفتار مى‌شوند و خداوند از آنچه انجام مى‌دهيد غافل نيست.

بخش پایانی آیه مذکور که خداوند متعال فرموده است: ﴿وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾ ، بیانگر إشراف خداوند تبارک و تعالی به اعمال بندگان است. خداوند متعال ناظر بر اعمال انسان است و هیچ عملی، هرچند کوچک باشد از دید خداوند مخفی نمی‌ماند. خداوند فرموده است: ﴿وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾[3] ؛ بگو: «عمل كنيد! خداوند و فرستاده او و مؤمنان، اعمال شما را مى‌بينند! و به زودى، به سوى داناى نهان و آشكار، بازگردانده مى‌شويد و شما را به آنچه عمل مى‌كرديد، خبر مى‌دهد!».

در قرآن کریم، نوع آیاتی که خداوند متعال، اشراف علمی خود را نسبت به اعمال انسان‌ها بیان می‌کند، دو گونه‌اند؛

گاهی امیدوار کننده و تبشیری است و خداوند از تعابیری همچون ﴿إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾[4] ، ﴿...إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾[5] استفاده کرده است، یعنی کارهایی که انسان انجام می‌دهد از نظر خداوند مخفی نمی‌ماند و اگر کار خوبی انجام دهد از قلم نمی‌افتد و لذا این تعابیر به انسان امید می‌دهد و نوع این آیات، امیدآفرین می‌باشند چون انسان احساس می‌کند که هیچ یک از اعمال او در پیشگاه خداوند متعال ضایع نمی‌شود و تمام حالات انسان تحت اشراف و نظارت الهی است و انسان درک می‌کند که پروردگار، نزدیک‌ترین و آگاه‌ترین فرد به اوست بنابراین، چون انسان امیدش به خداست و علم خداوند به اعمال خوبش برای او کفایت می‌کند، برایش مهم نیست که دیگران عمل او را بدانند یا ندانند زیرا آن کس که باید نسبت به اعمالش علم داشته باشد [، یعنی خداوند متعال]، نسبت به اعمالش علم دارد و لذا علم بقیه برایش مهم نیست و دلیلی برای ریا و سُمعه وجود ندارد چون انسان زمانی ریا می‌کند که احساس کمبود کند، ولی وقتی احساس کرد و باور کرد که پروردگار متعال همه اعمالش را می‌نگرد و می‌بیند و دانست که اجر و پاداش نیز از جانب خداوند متعال است، نظر سایرین برای او مهم نیست و این باور برای انسان، امید ایجاد می‌کند.

اما گاهی، آیات و تعابیری که در قرآن به کار رفته‌اند، هشدار دهنده و انذار کننده می‌باشند، مثل ذیل آیه مورد بحث (آیه85 بقره)، که خداوند متعال فرموده است: ﴿وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾ که لحن این تعبیر، هشدار دهنده است تا انسان بداند که تمام رفتارهایش تحت نظر خداوند متعال است و از نظر خداوند مخفی نمی‌ماند لذا انسان باید مراقب رفتار و اعمالش باشد، اگر کار خوب انجام می‌دهد به عنایت الهی دل ببند و اگر کار ناشایست انجام می‌دهد، بداند که خداوند متعال غافل نیست.

تفسیر آیه86: ﴿أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الْحَيَاةَ الدُّنْيَا بِالْآخِرَةِ فَلاَ يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَ لاَ هُمْ يُنْصَرُونَ﴾[6] ؛ اينها همان كسانی می‌باشند كه آخرت را به زندگى دنيا فروخته‌اند؛ از اين رو عذاب آنها تخفيف داده نمى‌شود و كسى آنها را يارى نخواهد كرد.

خداوند متعال در آیه قبل، از کسانی سخن به میان آورد که برخی از احکام الهی را اجرا می‌کردند و برخی دیگر از احکام الهی را نادیده می‌گرفتند و یک سونگر بودند و در آیه مورد بحث (آیه86 بقره)، علت این یک سونگری را بیان کرده است و فرموده است که علت و فلسفه این که این افراد به برخی از قوانین و احکام الهی عمل و برخی دیگر را ترک کردند، این بود که این افراد، انسان‌های دنیاگرایی بودند که آخرت خود را به دنیا فروختند و این جماعت، در نگاه قرآن، خریداران زندگیِ فانیِ دنیا شدند. انسانی که آخرتش را به دنیا بفروشد، دین خدا را به سُخره می‌گیرد و هر آنچه از دین که با مذاق و سلیقه‌اش سازگار باشد، قبول دارد و آنچه را که با سلیقه‌اش سازگاری نداشته باشد، ترک می‌کند.

دلیل اصلی یک سویه‌نگر و بخشی‌نگر بودن، دنیا دوستی است. از مضمون آیه مذکور (آیه86 بقره)، برمی‌آید که میل به دنیا و لذّت‌های زودگذر آن، از انگیزه‌های اصلی و زیربناییِ کفر نسبت به فرامین حق تعالی است. رسول گرامی اسلام در مذمّت دنیا دوستی فرموده است: «حُبُّ الدُّنْيَا رَأْسُ كُلِّ خَطِيئَة»[7] ؛ ریشه تمام اشتباهات و جنایاتی که از انسان سر می‌زند، دوستی دنیا است. اینکه ابرقدرت‌ها، کشورهای ضعیف را استعمار می‌کنند و برای تسخیر آنها جنگ به راه می‌اندازند، همه‌اش به خاطر محبت و دوستی دنیا است.

در روایت دیگری نیز این‌گونه آمده است: «حُبُّ الدُّنْيَا أَصْلُ كُلِّ مَعْصِيَةٍ وَ أَوَّلُ كُلِّ ذَنْب»[8] ؛ دوستی دنیا ریشه هر معصیت و آغاز هر گناه است.

امام علی (ع) نیز فرموده است: «أَيُّهَا النَّاسُ إِيَّاكُمْ وَ حُبَّ الدُّنْيَا فَإِنَّهَا رَأْسُ كُلِّ خَطِيئَةٍ وَ بَابُ‌ كُلِ‌ بَلِيَّةٍ وَ قِرَانُ كُلِّ فِتْنَةٍ وَ دَاعِي كُلِّ رَزِيَّةٍ»[9] ؛ ای مردم از دوستی دنیا بپرهیزید چرا که دوستی دنیا منشأ هر گناه، درِ ورودي هر بلا، همراه هر فتنه و باعث هر مصيبت و گرفتاري است.