موضوع:تفسیر سوره «بقره»/ تفسیر آیه 85/-

تذکر اخلاقی:مراتب تقرب به خداوند متعال

قال رسول الله (ص): «قال الله عزّ و جلّ: إذا ذَكَرَني عَبدي في نَفسِهِ ذكرتُه في نَفسي و إذا ذَكَرَني في مَلاٍ ذكرتُه في مَلإ خَير من مَلَئِهِ و إذا تقرَّب منّي شِبرا ًتقرَّبتُ منه ذِراعاً و إذا تقرّب منّي ذراعاً تَقَرَّبتُ منه باعاً و إذا مشى إليّ هَرولتُ إليه»[1] .

رسول اکرم (ص) فرموده است که خداوند متعال فرموده است که زمانی که بنده‌ام در نفس خویش من را یاد کند، من نیز او را یاد می‌کنم و به یاد او هستم، اگر من را در جمعی یاد کند، من او را در جمعی که از جمع او بهترند، یاد خواهم کرد، اگر به اندازه یک وجب به من تقرّب جوید، من به اندازه یک ذراع به او تقرّب خواهم جُست، اگر به اندازه یک ذارع به من تقرب جوید، من به اندازه یک باع [، یعنی گشودن هر دو دست] به او تقرب خواهم جست و اگر بنده من گامی به سوی من بردارد من به سمت او هروله خواهم کرد، یعنی با سرعت به سوی او خواهم رفت.

منظور روایت مذکور، این است که بنده به هر مقدار که خود را به خداوند متعال نزدیک کند، خداوند متعال بیش از آن مقداری که بنده به او نزدیک می‌شود، به او نزدیک خواهد شد، پس انسان باید در طول زندگی خود سعی کند که به مقام قرب الهی نزدیک شود.

اگر انسان برای تقرب به خداوند متعال یک قدم بردارد، خداوند متعال نیز به سمت او می‌آید، اگر انسان با یک یا الله گفتن یا یک سبحان الله گفتن به یاد خدا باشد، خدا نیز او را یاد می‌کند و اگر بنده، خدا را در جمعی یاد کند، خداوند او را در جمعی که از جمع او بهترند، یاد خواهم کرد، یعنی مثلاً اگر بنده در یک جمع کوچک از خداوند یاد کرده است، خداوند متعال در یک جمع بیشتر و بهتر، از او یاد خواهد کرد و این نشانه عنایت و رحمانیت پروردگار است. خداوند فرموده است که اگر بنده به اندازه یک وجب به من تقرّب جوید، من به اندازه یک ذراع به او تقرّب خواهم جُست [، یعنی اگر انسان یک قدم به سمت خدا بردارد، خداوند متعال قدم‌ها به سمت او برخواهد داشت] و اگر به اندازه یک ذارع به من تقرب جوید، من به اندازه یک باع [، یعنی گشودن هر دو دست] به او تقرب خواهم جست و اگر بنده من گامی به سوی من بردارد [، مثلاً برای رفتن مسجد یا زیارت خانه خدا گام بردارد]، من به سمت او هروله خواهم کرد، یعنی با سرعت به سوی او خواهم رفت.

گفته‌اند که ابو سعید ابوالخیر بالای منبر به مردم گفت که یک قدم جلو بیایید، مردم جلو رفتند، او از منبر پایین آمد و رفت، از او پرسیدند که چرا از منبر پایین آمدی؟ در پاسخ گفت، هدف من از منبر رفتن این بود که شما یک قدم به سمت پروردگار حرکت کنید و همین‌گونه که با سخن من یک قدم جلو آمدید، اگر یک قدم به سمت خداوند حرکت کنید، کفایت می‌کند. پس انسان اگر به سمت خدا قدم بردارد، خداوند نیز به سوی او می‌رود و در این صورت، صحنه زندگی انسان از گناه و معصیت خالی می‌شود چون فکر و ذهن او مشغول به قدم گذاشتن در مسیر خداوند متعال خواهد شد لذا از کاری که او را از خداوند و رضایت الهی دور کند، فاصله می‌گیرد و سعی می‌کند که همه حرکات و سکنات او از سخن گفتن و حتی سکوتش؛ همه در راه جلب رضایت الهی باشد.

ادامه تفسیر آیه 85: ﴿ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاَءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِيقاً مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ إِنْ يَأْتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ إِلاَّ خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾[2] ؛ اما اين شما هستيد كه يكديگر را مى‌كشيد و جمعى از خودتان را از سرزمينشان بيرون مى‌كنيد و در اين گناه و تجاوز به يكديگر كمك مى‌نماييد (و اينها همه نقض پيمانى است كه با خدا بسته‌ايد)؛ در حالى كه اگر بعضى از آنها به صورت اسيران نزد شما آيند، فديه مى‌دهيد و آنان را آزاد مى‌سازيد! با اينكه بيرون ساختن آنان بر شما حرام بود. آيا به بعضى از دستورات كتاب آسمانى ايمان مى‌آوريد و به بعضى كافر مى‌شويد؟! براى كسى از شما كه اين عمل (تبعيض در ميان احكام و قوانين الهى) را انجام دهد، جز رسوايى در اين جهان، چيزى نخواهد بود و روز رستاخيز به شديدترين عذاب‌ها گرفتار مى‌شوند و خداوند از آنچه انجام مى‌دهيد غافل نيست.

«عدوان» از ریشه تعدی و عدو است و به معنای تجاوز کردن است و زمانی به کار می‌رود که انسان پای خود را از حدّ و حدود خودش فراتر نهد. «عدوان» به جرم و گناهی گفته می‌شود که در رفتارهای اجتماعی انسان شکل می‌گیرد و طرف مقابل او، انسان‌ها می‌باشند.

خداوند متعال در آیه مذکور، «اثم» و «عدوان» را در کنار هم قرار داده است که در بردارنده نکته ظریفی است و آن، اینکه به دامنه گسترده‌ای از زشتی و قباحت اشاره دارد زیرا «اثم» فقط به گناه فردی اشاره دارد و عوارض آن، فقط دامن خودِ انسان را می‌گیرد، اما «عدوان» چیزی فراتر از گناه فردی است و به گناه اجتماعی اشاره دارد زیرا انسان پا روی حقوق دیگران می‌گذارد، بنابراین، در کنار هم آمدن «اثم» و «عدوان» به دامنه گسترده‌ای از زشتی و قباحت اشاره دارد که هم گناه فردی را شامل می‌شود و هم گناه اجتماعی را شامل می‌شود.

خداوند متعال در ادامه آیه مورد بحث (آیه85 بقره) به یکی دیگر از رفتارهای ناپسند یهودیان اشاره کرده است و به آنان فرموده است که وقتی به شما خبر داده می‌شود که گروهی از شما را به اسارت برده‌اند، احساس سلبِ آزادی می‌کنید و آنان را آزاد می‌کنید، یعنی اگر بعضى از شما به اسارت گرفته شوند، فديه مى‌دهيد و آنان را آزاد مى‌سازيد! با اينكه بيرون ساختن آنان بر شما حرام بود. آيا به بعضى از دستورات كتاب آسمانى ايمان مى‌آوريد و به بعضى كافر مى‌شويد؟!

«اُساری» جمع «اسیر» است. جمعِ «اسیر» به دو صورت آمده است؛ یکی «اُساری» است و دیگری، «اُسرا» است. بعضی معتقدند که این دو جمع با هم تفاوت دارند زیرا «اسرا» به اسیرانی گفته می‌شود که در حین اسارت، در بند و زنجیر نیستند و محدودیت شدید ندارند، اما «اساری» به اسیرانی گفته می‌شود که در حین اسارت، در بند و زنجیرند و بر آنها فشار وارد می‌شود.

«تفادوهم» از باب مفاعله و از ریشه «فداء» است. کاربرد این ماده در این باب به صورت «مفاداة» به معنای مبادله دوطرفه اسیران است، به این معنی که اسیران طرف مقابل تحویل داده می‌شوند و اسیران خود را پس می‌گیرند.

اما اگر «تفادوهم» به صورت ثلاثی مجرد و به شکل «تفدیه» به کار برده شود، معنای آن تبادل اسرا نخواهد بود، بلکه به معنای پرداخت فدیه و بها، برای آزاد کردن اسیران خواهد بود.

خداوند متعال به یهودیان فرموده است که اگر بعضى از شما به اسارت گرفته شوند، فديه مى‌دهيد و آنان را آزاد مى‌سازيد! با اينكه بيرون ساختن آنان بر شما حرام بود. آيا به بعضى از دستورات كتاب آسمانى ايمان مى‌آوريد و به بعضى كافر مى‌شويد؟!

منظور، این است که چرا شما با مشرکین رفاقت کردید و با هم به جنگ پرداختید تا عده‌ای از شما به اسارت درآیند و برای آزادی آنان مجبور به پرداخت فدیه شوید؟ به تعبیر دیگر، اسارت‌ها، نتیجه جنگ و خون‌ریزی است و شما اگر به جنگ نمی‌پرداختید، عده‌ای از شما به اسارت گرفته نمی‌شدند تا برای آزادی آنان مجبور به پرداخت فدیه باشید.

خداوند متعال در آخر، آنان را توبیخ کرده و فرموده است که شما به بخشی از دستورات الهی [که پرداخت فدیه و آزاد کردن اسرا باشد،] عمل کرده‌اید و بخش دیگر را [که نهی از جنگ و خون‌ریزی و اخراج یکدیگر از سرزمین‌تان است،] رها کرده‌اید. متأسفانه در جامعه کنونی نیز این مشکلات کم نیست و عده‌ای به بخشی از قوانین و احکام شرع که به نفع آنهاست عمل می‌کنند و از عمل به بخشی که به ضررشان باشد خودداری می‌کنند، مثلاً نماز می‌خوانند، ولی حقوق مردم را رعایت نمی‌کنند.