موضوع:تفسیر سوره «بقره»/ تفسیر آیه 84/-

تذکر اخلاقی: استفاده از فرصت‌ها

عن مولینا و مقتدینا الإمام الصادق (ع): «الْمَغْبُونُ مَنْ غُبِنَ عُمُرَهُ سَاعَةً بَعْدَ سَاعَة»[1] .

و فی روایة اخری عن الصادق (ع): «لَا تَدَعْ قِيَامَ اللَّيْلِ فَإِنَّ الْمَغْبُونَ مَنْ غُبِنَ قِيَامَ اللَّيْلِ»[2] .

دو روایت مذکور، عبارةٌ اخری از استفاده از فرصت‌هایی است که در اختیار انسان می‌باشند. انسان گاهی بی‌توجه است و خیال می‌کند که زندگی همین است که شب بخوابد و صبح بیدار شود و روز خود را به شب برساند و این سیر تا پایان عمرش ادامه داشته باشد، در حالی که عمر انسان محدود است و او از محدودیت عمر غافل است.

امام صادق (ع) در روایت اول، فرموده است که زیان‌کار واقعی کسی است که لحظه لحظه عمرش را از دست می‌دهد و از آن استفاده نمی‌کند. از دست دادن فرصت عمر یا به این نحو است که انسان عمر خود را در راه گناه و معصیت و نافرمانی از دستورات الهی صرف می‌کند یا به این نحو است که از عمرش استفاده لازم را نمی‌برد. ممکن است که انسان گناه نکند، ولی با اینکه استعداد دارد، امکانات دارد و توانایی لازم را دارد از فرصت‌های پیش رویش استفاده نمی‌کند و فرصت‌هایش از بین می‌روند. پس انسان باید سعی کند تا از فرصت‌هایی که در زندگی برای او فراهم شده است به نحو احسن استفاده کند و دچار روزمرگی نشود.

مرحوم میرزا علی آقای محدث‌زاده (ره) فرزند مرحوم آقا شیخ عباس قمی (ره) گفته است که شخصی اروپایی کتابی به نام یک دقیقه قبل از غذا نوشته بود و درباره اینکه چرا اسم این کتاب را یک دقیقه قبل از غذا گذاشته است، گفته بود که تراکم کاری من زیاد بود و در عین حال علاقه داشتم که کتابی بنویسم، ولی فرصت این کار را نداشتم، تا اینکه زمانی که خانم برای صرف غذا من را صدا می‌زد و سر سفره می‌نشستم، تا زمانی که غذا کشیده می‌شد یکی دو دقیقه زمان می‌برد، من در همین فرصت کوتاه شروع به نوشتن کردم و هر روز چند خطی می‌نوشتم و این کار را هر روز انجام دادم تا اینکه تبدیل به کتاب شد و کتابی را در آن فرصت‌های کوتاه به رشته تحریر درآوردم.

امام صادق (ع) در روایت دوم، فرموده است که شب زنده‌داری و نماز شب را رها نکن چون زیان‌کار کسی است که نماز شب را ترک کند. برکات زیادی در سایه نماز شب و شب زنده‌داری نصیب انسان می‌شود لذا انسان باید از نماز شب غافل نشود و آن را ترک نکند. خیلی از انسان‌ها تا نیمه‌های شب بیدار می‌مانند و نه تنها نماز شب نمی‌خوانند، بلکه چه بسا نماز صبح‌شان نیز با تأخیر خوانده شود یا اصلاً نخوانند و نمازشان قضا شود. انسان باید مطابق سیره اهل بیت (ع) عمل کند، یعنی شب زود بخوابد تا صبح بتواند زود از خواب بیدار شود و سحرخیز باشد.

ادامه تفسیر آیه 85: ﴿ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاَءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِيقاً مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ إِنْ يَأْتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ إِلاَّ خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾[3] ؛ اما اين شما هستيد كه يكديگر را مى‌كشيد و جمعى از خودتان را از سرزمينشان بيرون مى‌كنيد و در اين گناه و تجاوز به يكديگر كمك مى‌نماييد؛ (و اينها همه نقض پيمانى است كه با خدا بسته‌ايد) در حالى كه اگر بعضى از آنها به صورت اسيران نزد شما آيند، فديه مى‌دهيد و آنان را آزاد مى‌سازيد! با اينكه بيرون ساختن آنان بر شما حرام بود. آيا به بعضى از دستورات كتاب آسمانى ايمان مى‌آوريد و به بعضى كافر مى‌شويد؟! براى كسى از شما كه اين عمل (تبعيض در ميان احكام و قوانين الهى) را انجام دهد، جز رسوايى در اين جهان، چيزى نخواهد بود و روز رستاخيز به شديدترين عذاب‌ها گرفتار مى‌شوند و خداوند از آنچه انجام مى‌دهيد غافل نيست.

عرض شد که خداوند متعال در این آیه شریفه به پیمان‌شکنی بنی‌اسرائیل اشاره کرده است و فرموده است که شما بر خلاف پیمانی که بسته بودید، به قتل و غارت یکدیگر پرداختید و یکدیگر را از سرزمین خود بیرون کردید.

در ادامه، خداوند متعال به بنی‌اسرائیل و تمام پیروان ادیان الهی هشدار جدی می‌دهد که نباید نگاهشان به آموزه‌های وحیانی، گزینشی و سلیقه‌ای باشد و هر چه را با مذاقشان سازگار باشد قبول داشته باشند و آنچه را که به مذاقشان خوش نیاید، قبول نداشته باشند چون نتیجه این کار جز خواری و ذلّت در دنیا و عذاب در آخرت نیست.

آیه شریفه مذکور با حرف «ثمّ» آغاز شده است. حرف «ثمّ» بر فاصله بین معطوف و معطوفٌ‌علیه دلالت دارد و بیان‌گر این مطلب است که بین اقرار کردن و شهادت دادن بنی‌اسرائیل و حقیقت موجود تفاوت و فاصله بسیاری وجود دارد.

واژه «هؤلاء» به معنای «الذین» است. در این صورت، معنای آیه این است که [ای بنی‌اسرائیل] شما کسانی هستید که یکدیگر را می‌کشید و جمعی از خودتان را از سرزمینشان بیرون می‌کنید، اما عده‌ای معتقدند که آیه مذکور از نظر بلاغی نگاه کرده است و ترکیب «ثم انتم هؤلاء...» به معنای این است که آیا شما همان انسان‌های گذشته‌اید که به پیمان‌هایی که بسته بودید اقرار کردید و گویا خداوند متعال با این ترکیب به یهودیان می‌فرماید که شما که میثاق الهی را پذیرفتید و به آن اقرار کردید، شما همان انسان‌ها هستید؟! چگونه دستتان را به خون دیگران آلوده می‌کنید و برخی از جمع خودتان ار از سرزمینشان آواره می‌کنید؟

واژه «تظاهرون» از ریشه «ظهر» به معنای پشت است که عضوی از بدن است و واژگانی همچون مظاهر و تظاهر و تظاهرات نیز از این ریشه گرفته شده‌اند. واژه «تظاهر» به معنای یاری و پشتیبانی است. خداوند متعال فرموده است که شما علیه هم متحد شدید و پشت به پشت یکدیگر دادید و فرقه‌بندی کردید و اتحاد حقیقی خود را از بین بردید، اما این پشتیبانی در راه سعادت و کمال شما نبود، بلکه یک نوع یاری کردن و پشتیبانی کردنی بود که از گناه و تجاوز سر درآورد.

واژه «إثم» به معنای خطا و گناه است، اما در اصل به معنای تأخیر و درنگ کردن است، بنابراین، اگر قرآن، گناه و عصیان الهی را «اثم» نام نهاده است به این دلیل است که گناه، انسان را از رسیدن به ثواب الهی دور می‌کند، یعنی رسیدن به ثواب الهی را به تأخیر می‌اندازد و موجب نقص در شخصیت او می‌شود و به عبارت دیگر، هنگامی که انسان مرتکب گناه می‌شود از نظر خداوند متعال و ذات کبریایی حق تعالی جایگاه حقیقی خود را از دست می‌دهد. پس دلیل اینکه «اثم» به معنای تأخیر است، این است که گناه و معصیت، انسان را از کاروان سعادت و خوشبختی عقب می‌اندازد.

البته در واژه «اثم» خصوصیتی وجود دارد که آن را از سایر کلماتی که به معنای خطا و گناه می‌باشند، متمایز می‌کند و آن، این است خداوند متعال واژه «اثم» را در مقابل واژه «برّ» قرار داده است و همان‌گونه که «برّ» به معنای احسان و محبت گسترده است و همه ابعاد را در برمی‌گیرد «اثم» نیز به معنای خطا و گناهی است که از لحاظ زشتی گسترده است. یکی از بهترین راه‌های شناخت مفاهیم این است که برای شناخت کلمات، مفهوم ضد آنها شناخته شود [تُعرفُ الأشیاء بأضدادها]، مثلاً در رابطه با همین واژه «اثم» باید دید که خداوند متعال چه کلمه‌ای را در مقابل این واژه به کار برده است؟ خداوند متعال واژه «اثم» را در مقابل واژه «بِرّ» قرار داده است و فرموده است: ﴿...تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى وَ لاَ تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ...﴾[4] ، واژه «اثم» در این آیه شریفه در مقابل «بِرّ» که به معنای احسان و محبت گسترده است، آمده است که همه ابعاد فردی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و غیره را در بر می‌گیرد و در مقابل آن به خطا و گناهی، «اثم» اطلاق می‌شود که از لحاظ زشتی و بدی بسیار گسترده است لذا اطلاق «اثم» به شراب نیز از همین باب است، چون دامنه زشتی و بدی نوشیدن شراب نیز گسترده است.

شاعر گفته است: شَرِبْتُ الإثْمَ حتَّى ضَلَّ عَقْلِى كذاك الإِثمُ تفْعَلُ بالعُقول‌

خداوند متعال فرموده است: ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا...﴾[5] .

پس اطلاق واژه «اثم» بر شراب به خاطر آثار زشت و گسترده و مخرِّب شراب است، یعنی همان‌گونه که «اثم» اثر تخریبی در جامعه دارد، نوشیدن شراب نیز این اثر تخریبی را دارد چون یکی از خاصیت‌های شراب این است که عقل را زایل می‌کند و عقل که زایل شود حیا و عفت از وجود انسان رخت برمی‌بندد و انسان مرتکب گناهان و جرایم سنگین می‌شود.

در روایت آمده است: قِيلَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (ع): إِنَّكَ تَزْعُمُ أَنَّ شُرْبَ الْخَمْرِ أَشَدُّ مِنَ الزِّنَا وَ السَّرِقَةِ، قَالَ: «نَعَمْ إِنَّ صَاحِبَ الزِّنَا لَعَلَّهُ لَا يَعْدُوهُ إِلَى غَيْرِهِ وَ إِنَّ شَارِبَ الْخَمْرِ إِذَا شَرِبَ الْخَمْرَ زَنَى وَ سَرَقَ وَ قَتَلَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ وَ تَرَكَ الصَّلَاةَ»[6] ؛ به امام علی (ع) گفته شد که نظر شما این است که شرب خمر از زنا و دزدی شدیدتر است، آن حضرت (ع) فرمود که بله، فعل زناکار به غیر سرایت نمی‌کند، ولی شارب خمر، وقتی شرب خمر می‌کند، هم زنا می‌کند و هم دزدی می‌کند و هم قتل نفس را که خداوند متعال حرام کرده است، مرتکب می‌شود و هم نماز را ترک می‌کند.

حافظ از شراب به ام الخبائث تعبیر کرده است و گفته است:

آن تلخ وش که صوفی ام الخبائثش خواند     اشهی لنا و احلی من قبلة العذارا