موضوع: تفسیر سوره بقره آیه 106

ادامه تفسیر آیه 106: ﴿مَا نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ﴾[1] ؛ هر حكمى را نسخ كنيم و يا نسخ آن را به تأخير اندازيم، بهتر از آن يا همانند آن را مى‌آوريم. آيا نمى‌دانستى كه خداوند بر هر چيز توانا است؟!

در جلسه گذشته به آیاتی از آیات قرآن که نسخ شده‌اند اشاره شد. یکی از آن آیات، آیه 240 سوره بقره است که به آیه «امتاع» معروف است؛

﴿وَ الَّذينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّةً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْراجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ في‌ ما فَعَلْنَ في‌ أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَ اللَّهُ عَزيزٌ حَكيمٌ﴾[2] ؛ و كسانى از شما كه مرگشان فرا مى‌رسد و همسرانى بر جاى مى‌گذارند، [بايد] براى همسران خويش وصيّت كنند كه آنان را تا يك سال بهره‌مند سازند و [از خانه شوهر] بيرون نكنند. پس، اگر بيرون بروند، در آنچه آنان به طور پسنديده درباره خود انجام دهند، گناهى بر شما نيست و خداوند توانا و حكيم است.

ظاهر آیه این است که مقصود از یک سال ماندنِ زن در خانه، عدّه وفات است. شاید یکی از فلسفه‌های ماندن در خانه به مدّت یک سال این باشد که مشخص شود که زن بچه‌ای از شوهرش در شکم دارد یا ندارد، لکن منظور از نگه داشتنِ عدّه وفات فقط برای مشخص شدن حَمل نیست، بلکه چه بسا زنی به طور کلّی از باردار شدن محروم باشد، اما در عین حال باید عدّه وفات را نگه دارد لذا یکی از فلسفه‌های نگه داشتن عدّه وفات، مشخص شدن حَمل است، ولی منحصر به آن نیست، بلکه یکی از فلسفه‌های دیگرِ نگه داشتنِ عدّه وفات، حرمت نهادن و تکریمِ شوهرِ وفات یافته است زیرا شارع مقدّس نمی‌پسندد که زنی که شوهرش را از دست داده است، سریع و بدون اینکه عدّه نگه دارد، ازدواج کند چون این عمل در جامعه ایجاد بدگمانی می‌کند و این برداشت به ذهن‌ها خطور خواهد کرد که زن، منتظر بوده است تا شوهرش از دنیا برود تا سریع ازدواج کند بنابراین، باید زن عدّه نگه دارد تا حریم‌ها محفوظ بماند.

علاوه بر نگه داشتنِ عدّه وفات، یکی دیگر از دستورات اسلام، حِداد است، به این معنا که زن بعد از فوت شوهرش باید تا مدّتی از آرایش کردن و زینت کردن و خودآرایی بپرهیزد. این حکم (حِداد) نیز برای حفظ احترامِ شخصیتِ خود زن و همچنین، حفظ احترام شخصیت شوهرش و خانواده زن و شوهر می‌باشد تا مردم گمان نکنند که حسّ وفاداری در آن زن وجود ندارد.

وقتی آیه مذکور (240 بقره)، نازل شد، خداوند متعال، زنانی را که شوهرانشان فوت کرده بودند، امر کرد که برای مدّت یک سال عدّه نگه دارند، اما پس از مدّتی آیه ذیل نازل شد و حکم مذکور، نسخ شد و عدّه وفات چهار ماه و ده روز قرار داده شد؛

﴿وَ الَّذينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً فَإِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ فيما فَعَلْنَ في‌ أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبير﴾[3] ؛ و كسانى از شما كه مى‌ميرند و همسرانى بر جاى مى‌گذارند، [همسران‌] چهار ماه و ده روز انتظار مى‌برند پس، هر گاه عدّه خود را به پايان رساندند، در آنچه آنان به نحو پسنديده درباره خود انجام دهند، گناهى بر شما نيست و خداوند به آنچه انجام مى‌دهيد آگاه است.

نکته: حکمِ عدّه نگه داشتن به مدت یک سال برای زنی که شوهرش را از دست داده است، توسط آیه مذکور، نسخ شد و عدّه نگه داشتنِ به مدت چهار ماه و ده روز جایگزین آن شد و هم آیه ناسخ و هم آیه منسوخ در قرآن وجود دارد و این‌گونه نیست که با آمدن آیه ناسخ، آیه منسوخ از قرآن حذف گردد بنابراین، فقط نسخ حکم صورت گرفته است و نسخ تلاوت صورت نگرفته است.

یکی دیگر از مصادیقِ نسخ حکم، بدون نسخ تلاوت، آیه ذیل است؛

﴿يَا أَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ كُتِبَ عَلَيكُمُ ٱلصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَی ٱلَّذِينَ مِن قَبلِكُم لَعَلَّكُم تَتَّقُونَ﴾[4] ؛ اى افرادى كه ايمان آورده ايد! روزه بر شما نوشته شده، همان‌گونه كه بر كسانى كه قبل از شما بودند نوشته شد؛ تا پرهيزكار شويد.

گفته شده است که بر امّت‌های پیشین، آمیزیش با زنانشان در شب و روزی که روزه می‌گرفته‌اند، ممنوع بوده است و این حکم به وسیله آیه ذیل نسخ شد و برای مسلمانان، آمیزیش با همسرانشان در شبِ روزهایی که روزه می‌گرفتند، حلال شد؛

﴿أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلى‌ نِسائِكُمْ هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ وَ عَفا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ...﴾[5] ‌؛ آميزش جنسى با همسرانتان، در شبِ روزهايى كه روزه مى‌گيريد، حلال است آنها لباس شما هستند و شما لباس آنهایید [و هر دو زينت هم و سبب حفظ يكديگريد]، خداوند مى‌دانست كه شما به خود خيانت مى‌كرديد؛ (و اين كارِ ممنوع را انجام مى‌داديد؛) پس توبه شما را پذيرفت و شما را بخشيد، اكنون با آنها آميزش كنيد و آنچه را خدا براى شما مقرر داشته، طلب نماييد!

سؤال: فلسفه نسخ چیست؟ چه نیازی بوده است که حکم جدیدی جایگزین حکم قبلی بشود و حکم قبلی نسخ شود؟

پاسخ: پاسخِ کلّی این است که نسخ در حقیقت پایان أَمد و زمانِ حکم است و تخصیص أزمانی است، یعنی در حقیقت، حکمِ مورد نظر در نزد خداوند متعال معلوم بوده است و نزد ما معلوم نبوده است و خداوند متعال وقتی نسخ می‌کند، در حقیقت در زمان و أمد، حکم قبلی را تخصیص می‌زند یعنی خداوند متعال از ابتدا می‌دانسته است که زمان حکمِ منسوخ تا فلان زمان است، لکن ما تصور می‌کرده‌ایم که آن حکم، دائمی و همیشگی است.

توضیح بیشتر این است که احکام الهی پلکانی است، هر شریعتی پایه‌ای بالاتر و گامی فراتر از شریعت قبلی است لذا گاهی گفته می‌شود که حکم شریعتِ قبلی نسخ شده است و حکمِ این شریعتِ جدید، جایگزین آن شده است و جایگزین شدنِ شریعتِ جدید به جای شریعتِ قبلی، در واقع ارتقاء از یک کلاس به کلاس بالاتر و در جهت رشد و ترقّی و تعالی بشر بوده است. البته منظور از نسخِ یک شریعت به وسیله شریعت دیگر این نیست که شریعتِ قبلی به کلّی دگرگون شود، بلکه اصول شریعت قبلی به جای خود باقی می‌ماند و در فروع آن تغییراتی رُخ می‌دهد. خداوند متعال در صدد بوده است که یک مجموعه جامع‌تری از احکام را ارائه کند و برای این مهم، نیاز و مصالح جامعه لحاظ شده است و همچنین، ضرورت زمان و مکان در وضع قوانین الهی در نظر گرفته شده است لذا گاهی خداوند متعال حکمی را مقرّر می‌فرمود و برای مردم بیان می‌کرد که حدودِ آن با شرایط جامعه آن روز متناسب بود، اما بعد از مدّتی که دین‌داران آماده‌تر می‌شدند و شرایط جدید فراهم می‌شد، أمد و زمان آن حکم تمام می‌شد و حکم دیگری جایگزین آن می‌شد و گاهی حکم اول که دارای شدّت بوده است، برداشته می‌شده است و خداوند متعال در مقام تخفیفِ بر بندگان، آن حکم قبلی را که دشوار و سخت بوده است، برداشته است و حکمِ جدید را که از دشواریِ کمتری برخوردار بوده است، جایگزین کرده است. البته خداوند متعال در مقام وضع حکمِ اول، می‌دانسته است که آن حکمِ قبلی تا زمان معیّنی صادر شده است و روزی روزگاری این حکم عوض خواهد شد که از آن به تخصیص أزمانی تعبیر می‌شود.