موضوع: الأصول العملية/أصالة الاستصحاب /تنبیه اول؛ مقام دوم

التنبیه الأوّل: اعتبار فعلیة الیقین و الشك

المقام الثاني: في مسألتين أفادهما الشیخ الأنصاري و قد وقع النزاع فيهما

بحث ما درباره این بود که باید در ارکان استصحاب فعلیت یقین و شک لحاظ شود و گفتیم شک تقدیری فایده ای ندارد و شیخ انصاری در اینجا دو مثال زدند و این دو مثال اینجا مهم است ایشان فرمودند اگر شخصی متیقن به حدث باشد و ملتفت به حالش هم شده باشد و بعد شک کند که من آیا وضو گرفتم یا خیر؟ متوجه باشد به اینکه بعدا شک کرده است، یقین به حدث داشته است و بعدا شک کرده است و در این صورت نتیجه استصحاب حدث میشود و مع ذلک غافل شده است و وارد در نماز شده است و نماز خوانده است که در اینجا فرمودند بطلت صلاته.

این مساله اول است اما مساله دوم این است که شخصی یقین به حدث داشته باشد اما حواسش قبل از نماز نبوده است تا شک کند که طهارت گرفته است یا خیر؟ احتمال طهارت هست ولی حواسش نبوده است و یقین به نجاست بوده است و بعد هم که متذکر میشود احتمال به طهارت گرفتن هم میدهد، ولی حواسش به این مساله نبوده است و مدتی گذشت و نماز خواند و نماز که تمام شد، یادش می آید که قبل از نماز وضو گرفتم یا خیر؟ من رفتم دستشویی آمدم بیرون، وضو گرفتم یا نه؟ آیا در اینجا که شک آمد استصحاب نجاست می آید ولی این شک بعد از نماز حاصل شده است ولی قبل از نماز شک فعلی نداشت چون التفات نداشت ولی شک تقدیری داشت یعنی اگر التفات پیدا میکرد شک حاصل میشد، میگوید اگر قبل از نماز یک لحظه به ذهنم خطور میکرد شک میکردم که وضو گرفتم یا نه؟ اما اینجا حواسش نبود و نماز را خواند و بعد از اتمام نماز، این استصحاب برای بعد از نماز است و قبل از نماز استصحاب جاری نیست، مرحوم خوئی میفرماید شک قبل از نماز، شک تقدیری بود و استصحاب جاری نیست، شیخ انصاری هم این را میفرماید وبعد از اینکه استصحاب جاری نیست نوبت به قاعده تجاوز است، گرچه حدث برای او سر زده بود ولی بعد از نماز که نماز را خواندیم و شک میکنیم که وضو گرفتم یا نه؟ در اینجا میگویند اینجا قاعده فراغ جاری میشود قاعده فراغ در جایی است که نماز بخوانی و تمام شود و شک کنی طهارت گرفتی یا نه؟ نسبت به صحت این نماز قاعده فراغ جاری است، این فرمایش شیخ انصاری است.

اول کار گفتند استصحاب جاری نیست چون شک تقدیری بود، یک حرف دومی اضافه کردند و آن این است که آن شکی که بعد از نماز کردی، قبلش تقدیری بود ولی بعد از اینکه نماز را خواندی و متوجه مساله شدی شک فعلی حاصل شد، آن استصحاب کافی است که بگویی قبلش من طهارت نداشتم و بگویی نماز من بدون طهارت بوده است و نماز من باطل است یعنی آن استصحاب قبلی تقدیری بود ولی استصحاب بعدی چطور؟ بعد از نماز میگویی طهارت برای من نبوده است آیا این کافی نیست که بگوییم من وقتی که حدث سر زد تا حالا بی طهارت هستم پس نماز را بی طهارت خواندم، آیا استصحاب در اینجا جاری نیست؟ در قبل از نماز چون ارکان استصحاب تمام نبود و شک تقدیری بود استصحاب جاری نبود ولی بعد از نماز استصحاب جاری میشود حال سوال این است کدام یک مقدم میشود؟ ایشان میفرماید قاعده فراغ مقدم بر استصحاب است.

ثم أفاد الشیخ الأنصاري مطلباً آخر و قال:

«نعم هذا الشك اللاحق یوجب الإعادة بحكم استصحاب عدم الطهارة لولا حكومة قاعدة الشك بعد الفراغ علیه [أي على الاستصحاب] فافهم».([1] [2] )

توضیح ذلك: إنّ استصحاب الحدث الجاري بعد الصلاة یحكم بعدم الطهارة بعد الصلاة و قبله، فاستصحاب الحدث قبل الصلاة و إن لم‌یجر لعدم تمامیة أركانه إلا أنّ استصحاب الحدث بعد الصلاة یكفي لإحراز عدم الطهارة قبل الصلاة و حینها، فهذا الاستصحاب یقتضي بطلان الصلاة إلا أنّ قاعدة الفراغ تجري هنا و هي حاكمة على الاستصحاب، فیحكم بصحّة‌ الصلاة لقاعدة الفراغ.

حالا در مورد قاعده فراغ باید صحبت کنیم تا بفهمیم چرا قاعده فراغ مقدم بر استصحاب است ولی خود شیخ میفرماید قاعده فراغ مقدم است و این جمله «مفاد الشیخ مطلبا آخر»، اشاره به این نکته است و حرف اول شیخ در مساله دوم این است که استصحاب جاری نیست چون شک تقدیری بوده است که مرادشان استصحاب حدث قبل از صلوه است و تنها قاعده فراغ جاری است ولی حرف دوم شیخ این است که بعد از صلوة، ارکان استصحاب تمام میشود و این استصحاب به درد میخورد الا اینکه حاکم دارد و حاکم قاعده فراغ است که بر استصحاب جاری است.

حالا این حرف روی چه حسابی است؟

یکی از بحثاش این است قاعده فراغ در نظر بعضی اماره است که اماره عقلی در نظر بعضی است و آنهایی هم که تعبد شرعی میگویند باز در تعبد شرعی بودنش جهت تقدم بر استصحاب را بعضی قائل هستند یعنی میگویند که گرچه استصحاب اصل عملی محرز است ولی در خصوص قاعده فراغ، قاعده فراغ مقدم است.

مناقشة المحقّق الخوئي في المسألة الأولی

أوّلاً: «إنّ بطلان الصلاة في الفرض مسلّم، إلا أنّه لیس مستنداً إلى جریان الاستصحاب قبل الصلاة، بل إلى عدم جریان قاعدة الفراغ في نفسها، لاختصاصها بما إذا حدث الشك بعد الفراغ و هذا الشك الموجود بعد الفراغ كان قبل الصلاة، فإنّ هذا الشك متّحد عرفاً مع الشك الذي كان قبل الصلاة و إن كان غیره بالدقّة العقلیة»([3] [4] ).

و على هذا النظر العرفي یحكم بوجود الشك قبل الصلاة و بعدم حدوثه بعد الفراغ من العمل فلا‌یبقی موضوع لقاعدة الفراغ.

ثانیاً: «الاستصحاب الجاري قبل الصلاة لایقتضي البطلان، لأنّه بعد الالتفات و تحقّق الشك عرضت له الغفلة ثانیاً على الفرض و بمجرد عروض الغفلة لایجري الاستصحاب، لأنّه كما یعتبر في الاستصحاب الیقین و الشك حدوثاً، كذا یعتبران بقاءً، فما‌دام شاكاً یكون محدثاً بالحدث الاستصحابي و بمجرد طروّ الغفلة یسقط الاستصحاب فلا‌یكون محدثاً بالحدث الاستصحابي،([5] [6] [7] ) و المفروض أنّه بعد الشك غفل و دخل في الصلاة فظهر بما ذكرناه ما في الكفایة من تعلیل البطلان بأنّه دخل في الصلاة محدثاً بالحدث الاستصحابي، فإنّه لا استصحاب حین الدخول في الصلاة لغفلته، فینتفي الاستصحاب بانتفاء موضوعه و هو الشك الفعلي»([8] ).

مرحوم خوئی هیچ کدام از مطالب شیخ را در مطلب اول و دوم قبول ندارند و اول به سراغ مساله اول میروند که گفتیم علت اینکه گفتیم نماز این شخص باطل است استصحاب است که در آنجا قاعده فراغ را نداشتیم، ما در مساله اول گفتیم در اینجا استصحاب مجری داشته است ولی قاعده فراغ مجری نداشته است و به خاطر استصحاب باطل است چون در مساله اول قبل از اینکه وارد نماز شود متوجه شده است که حکمش در فقه استصحاب حدث است و بعد غافل شد و نماز را خواند و بعد از نماز شک حاصل شد که این فرمایش شیخ است.

مرحوم خوئی دو مناقشه دارند یک مناقشه این است که آن استصحابی که منشاء برای حکم بطلان است جاری نمیشود و به درد نمیخورد و مناقشه دوم این است که علت بطلان صلوه در فرض اول، عدم جریان قاعده فراغ است نه استصحابی که گفتیم که اصلا جاری نمیشود، علت را نگو استصحاب چون اصلا استصحاب نیست، بلکه علتش این است که الان نماز را با حالت شک خواندی و قاعده فراغ جاری نیست و اگر جاری میشد نماز صحیح بود، و ما اگر میخواستیم نماز را تصحیح کنیم بر اساس قاعده فراغ بود که در اینجا جاری نیست.

مناقشه ایشان در مساله دوم که ما قاعده فراغ را جاری کردیم، ایشان میفرمایند در قاعده فراغ دو مبنا است، یک مبنا که مبنای خودشان است که همان اماره عقلی بودن قاعده فراغ است که در این صورت قاعده جاری نیست اما طبق مبنای اینکه قاعده فراغ تعبد شرعی است در این صورت قاعده فراغ جاری است و لذا طبق مبنای خودشان در این مساله اختلاف دارند که باید ببینیم حرف آقای خوئی را چه کنیم؟

نسبت به مساله اولی حرف اولشان این است که بطلان نماز مسلم است چون یقین به حدث دارد و بعد شک حاصل شده است و غافل شده است و نماز خوانده است الا اینکه ایشان میفرماید این بطلان به خاطر استناد به استصحاب نیست بلکه به خاطر عدم جریان قاعده فراغ است، چون قاعده فراغ اختصاص به جایی دارد که «حدث الشك بعد الفراغ»، شک بعد از فراغ حادث شود، ببینید این کلمه را خیلی دقت کنید، نمیگوید بعد از فراغ از نماز شک باشد، این را نگفته است بلکه میگوید بعد از فراغ از نماز شک حادث شود، قاعده فراغ در جایی است که شک بعد از نماز حاصل شود ولی در این مساله شما قبل از نماز شک کردی و در این صورت دیگر قاعده فراغ جاری نیست، ببینید این شک موجود بعد از فراغ، قبل از صلوة بوده است که شما میگویی بعد از نماز شک کردم، این شک قبل از صلوة بوده است چرا؟ به این استدلال توجه کنید که بعضی نسبت به این استدلال حرف دارند، چرا؟ شما قبل از نماز در حدث شک کردی و دوباره غافل شدی و نماز خواندی و بعد از نماز دوباره شک در حدث کردی، بعد ازنماز دوباره شک کردی که آیا من وضو گرفتم یا نه؟ یعنی شک در حدث کردی، ایشان میگوید این شک بعد از نماز برای شما حاصل شد موضوع قاعده فراغ را درست نمیکند زیرا موضوع قاعده فراغ در جایی است که بعد از نماز شکت حاصل شود ولی این شک قبل بوده است و بعد از نماز حاصل نشده است بلکه این شک با شک قبلی اتحاد دارد، خیلی دقت کنید همینجا محل یک اشکال است، آن شک بعد از صلوه با شک قبل از صلوه اتحاد دارد و هر دو شک در این است که من وضو گرفتم و تنها وسطش یک غفلتی بین این دو شک متخلل شد و در واقع این دو شک عرفا متحد است و اگر چه به دقت عقلی غیر آن است ولی در موضوع قاعده فراغ گفتیم باید شک حادث شود ولی عرف میگوید این شک حادث نشده است و همان شک قبلی است، لذا قاعده فراغ جاری نیست چون واقعا همان است و یک لحظه غافل شدم و حواسم پرت شد و نماز خواندم و اگر به شک غفلت پیدا میکردم نماز را نمیخواندم.

در مساله اول آمدیم اینطور گفتیم «اذا التفت الی حاله فی اللاحق فشك جری الاستصحاب فی حقه فلو غفل عن ذلك و صلی بطلت صلوته»، چرا ؟ چون سبق به طهارت می‌شود. بعدش مرحوم خوئی میفرماید بنابراین نظر عرفی حكم میكند به وجود شك قبل از صلوه و به عدم حدوثش بعد از فراغ عمل، پس موضوعی برای قاعده فراغ باقی نمیماند پس اولا مرحوم خوئی در اینجا میفرمایند بطلان نماز مستند به عدم جریان قاعده فراغ است، مطلب دوم این است كه اصلا استصحابی كه جاری میشود قبل از نماز، مقتضی بطلان نیست، شما بطلان نماز را به آن استصحاب مستند كردید ولی چنین نیست چون بعد از التفات و تحقق شك، غفلت برایش حاصل شد. در اشكال دوم میفرمایند غفلت حاصل شد و وقتی كه غفلت عارض شود دیگر استصحاب جاری نیست یعنی استصحاب برای زمانی است كه حواسمان جمع باشد و تا غافل شویم استصحاب جاری نمیشود، الان كه غافل شدی دیگر استصحاب جاری نیست چون دیگر یقین و شك فعلی نداری چون غافل شدی، از آن كه وضو گرفتم یا نگرفتم غافل شدی پس الان نسبت به مساله شك هم شما الان شك نداری و غافل هستی و چون شك نداری پس استصحاب جاری نیست، ایشان یك بیانی می آورند و میگویند در استصحاب همانطور كه گفتیم یقین و شك فعلی حدوثا میخواهیم بقاءا هم میخواهیم و در اینجا استصحاب شما بقاءا یقین و شك فعلی ندارد چون غافل هستی ودر حالت عدم التفات نماز خواندی و توجه نداشتی، شك فعلی بود قبلش، اما هم حدوثا و هم بقاءا باید یقین وشك فعلی باشد كه در حالت بقاء بگویید یقین و شك فعلی هستی ولی وقتی كه غافل شدی دیگر بقاءا شك فعلی نداشتی، پس مادامی كه شاك بودی محدث به حدث استصحابی بودی ولی وقتی غفلت آمد استصحاب ساقط میشود و شما محدث به حدث استصحابی نیست و این حرف مرحوم خوئی است، فرض این است كه بعد از شك غافل شدی و داخل در نماز شدی،بعد میفرمایند: «ظهر بما ذكرنا» اشكال این بیان كه علت بطلان استصحاب حدث است آشكار میشود كه بگوییم شما محدث به حدث استصحابی هستی ولی ایشان میفرمایند این حرف باطل است چون وقتی شما داخل نماز شدی شما استصحاب نداشتی و استصحاب به انتفاء موضوعش منتفی است و موضوعش شك فعلی بود كه از اركان استصحاب شك فعلی بود و تا غافل شدی استصحاب نیست.

اما این فرمایش را نمیتوانیم بپذیریم و به نظر اشكال دارد و ایراد بر این فرمایش چیست؟

یلاحظ علیها

أوّلاً: إنّ الیقین الفعلي و الشك الفعلي قبل الصلاة یقتضیان تمامیة أركان استصحاب الحدث قبل الصلاة فهذا الشاك محكوم شرعاً بأنّه محدث و الغفلة عن ذلك لاتوجب ارتفاع الحكم الظاهري المذكور، فإنّ المعتبر في جریان الاستصحاب قبل الصلاة هو تحقّق الشك الفعلي قبل الصلاة سواء كان مستمرّاً إلى حین الصلاة و بعده أم لم‌یستمرّ بل انقطع الشك بحدوث الغفلة، فإنّ حدوث الغفلة في الزمان الثاني لایوجب انقلاب الشك الفعلي في الزمان الأوّل إلى غیره فإنّ الشك الفعلي في الزمان الأوّل لم‌ینقلب وجوده إلى العدم فكیف نلتزم بعدم جریان الاستصحاب في الزمان الأوّل؟ نعم إنّ الاستصحاب لایجري بالنسبة إلى الزمان الثاني لعدم تمامیة أركانه في الزمان الثاني لحصول الغفلة فیه على الفرض و لكن الاستصحاب الجاري في الزمان الأوّل یحكم بكونه محدثاً قبل الصلاة، كما أنّ العلم التفصیلي بالحدث قبل ذلك اقتضی كونه محدثاً قبل الزمان الأوّل.

و لذا نقول في المسألة الثانیة بأنّه لولا جریان قاعدة الفراغ لحكمنا ببطلان الصلاة، لأنّه علم بوجود الحدث و غفل بعد ذلك و صلّی ثم شك في كونه محدثاً حال الصلاة أو تطهّر قبلها، فكما أنّ العلم التفصیلي بالحدث مآله إلى كونه محدثاً و لایخرج عن كونه محدثاً بالغفلة عن محدثیته فكذا استصحاب الحدث یقتضي كونه محدثاً و لایخرج عن كونه محدثاً بالغفلة عن محدثیته. هذا بالنسبة إلى مناقشته الثانیة في المسألة الأولى.

ثانیاً: ما قاله في المناقشة الأولى في المسألة الأولى من توجیه عدم تحقّق موضوع قاعدة الفراغ حیث قال: «هذا الشك الموجود بعد الفراغ كان قبل الصلاة، فإنّ هذا الشك متّحد عرفاً مع الشك الذي كان قبل الصلاة و إن كان غیره بالدقّة العقلیة» ینافي ما أفاده في المناقشة الثانیة، فإنّه بعد أن اتّضح ما ذهب إلیه من قاطعیة الغفلة لحكم الشك الفعلي الموجود في الزمان الأوّل، نری مغايرة ذلك مع ما أفاده في المناقشة الأولى ، لأنّه ادّعی بقاء الشك عرفاً إلى ما بعد زمان الصلاة بحیث یری العرف اتّحاد الشك الموجود بعد أداء الصلاة و الشك الفعلي الموجود في الزمان الأوّل قبل الصلاة مع أنّ الغفلة تخلّلت بینهما حیث أنّ الغفلة حدثت في الزمان الثاني أي حین الدخول في الصلاة، فلو كانت الغفلة قاطعة للشك الفعلي و قاطعة للحكم الاستصحابي الموجود في الزمان الأوّل للزم أن یكون الشك الموجود بعد الصلاة شكاً حادثاً، و نتیجة ذلك هو تحقّق موضوع قاعدة الفراغ، لأنّ موضوعها الشك الحادث بعد الصلاة و لابدّ حینئذٍ من الالتزام بجریان قاعدة الفراغ في المسألة الأولى مع أنّ المحقّق الخوئي لایلتزم بذلك بل لانری أحداً التزم بصحّة الصلاة في المسألة الأولى.

فلا‌بدّ أن نقول بعدم قاطعیة الغفلة للشك الفعلي و لحكمه و نتیجة ذلك استمرار حكم الاستصحاب في الزمان الأوّل إلى حال الدخول في الصلاة فهذا الاستصحاب یقتضي بطلان الصلاة. فبطلان الصلاة حینئذٍ مستند إلى جریان الاستصحاب قبل الصلاة لا إلى عدم جریان قاعدة الفراغ.

فظهر بطلان مناقشته الأولى في المسألة الأولى أیضاً.([9] )

اول یك خلاصه عرض كنم همان استصحاب سابقی كه داشتی در واقع احراز به عدم طهارت داشتی و حال كه غافل شدی و نماز خواندی، همان احراز عدم طهارتت بر بطلان نماز كفایت میكند و دیگر نمیتوانیم بگوییم چون غافل شدیم دیگر استصحاب جاری نیست، خیلی از مردم اینطور هستند یك دفعه حواسشان هست و بعد غافل میشوند و بعد از نماز یادشان می آید كه من نمیدانم وضو گرفتم یا نه؟ در اینجا میگویید استصحاب جاری نیست؟ خوب استصحاب بود و جاری میشد و نسبت به حال نماز جاری نمیشود؟ مگر باید لحظه به لحظه استصحاب جاری كنیم؟

بیان این حرف را ببینید: یقین فعلی و شك فعلی قبل از صلوه مقتضی تمامیت اركان استصحاب حدث قبل از صلوه است پس شخص شاك قبل از اینكه نماز بخواند استصحاب برایش جاری شده است و محكوم به محدث بودن است و غفلت از این مطلب موجب انتفاء حكم ظاهری نمیشود و غفلت حكم ظاهری را بر نمیدارد و از مرحوم خوئی تعجب است، در حین غفلت شك فعلی نیست ولی قبلش شك فعلی حاصل شد و حكم ظاهری آمد و وقتی غفلت دارم در واقع غفلت از حكم ظاهری دارم و غفلت حكم را نمیبرد و موجب انتفاء حكم ظاهری نمیشود و معتبر در استصحاب قبل ازصلوه، تحقق شك فعلی قبل از صلوه بود چه مستمر الی حین الصلوه و بعدش باشد و یا مستمر نباشد بلكه به حدوث غفلت آن شك از فعلیت خارج شود، حدوث غفلت در زمان ثانی موجب انقلاب شك فعلی به شك تقدیر در زمان اول نمیشود، بله شك فعلی در زمان اول منقلب به عدم نشده است چطوری ملتزم به عدم جریان استصحاب در زمان اول شویم؟ در زمان اول استصحاب را قبول داریم، بله شما میگویی استصحاب در زمان ثانی جاری نیست چون اركانش در زمان ثانی تمام نیست به خاطر حصول غفلت در زمان ثانی، ولی استصحاب در زمان اول جاری میشد وقتی استصحاب جاری شد حكم ظاهری آمد كه شما محدث هستی قبل از صلوه، كما اینكه علم تفصیل به حدث داشتیم و شك كردیم طهارت حاصل شد یا نه، اما آن حكم ظاهری جعل شد و لذا در مساله دوم میگوییم لولا قاعده الفراغ اگر قاعده فراغ نبوده باشد حكم به بطلان نماز میكنیم، چرا این حرف را زدیم كه «لولا جریان قاعده الفراغ لحكمنا ببطلان الصلوه»، چرا ؟ «لانه علم بوجود الحدث و غفل بعد ذلك و صلی ثم شك فی كونه محدثا حال الصلوه او تطهر قبلها»، كما اینكه علم تفصیلی به حدث داشت و این مآلش این است كه محدث بوده است و از محدث بودن به غفلت خارج نمیشود از محدثیتش، استصحاب عدم مقتضی این است كه این شخص محدث باشد و از محدث بودن با غفلت خارج نمیشود، پس بنابراین حكم ظاهری آمده است و غفلت حكم ظاهری را بر نمیدارد گرچه خود غفلت باعث میشود كه در همان موقع استصحاب را نتوانیم جاری كنیم چون در آن موقع شك تقدیری داریم و شك فعلی نداریم و غافل شدیم ولی استصحابش كه قبلش جاری كردیم حكم ظاهری را آورد و این حكم ظاهری با غفلت برداشته نمیشود، پس اینكه شما گفتید كه استصحاب در زمان دوم یعنی در زمان صلوه جاری نمیشود چون من در آن لحظه شك فعلی ندارم پس بنابراین استصحاب نداریم، درست نیست، گرچه در حین نماز شك فعلی ندارم ولی قبلش شك فعلی داشتم و این شك فعلی باعث شد حكم ظاهری به محدث بودن من بیاد و بعدش با غفلت من در حین صلوه این حكم برداشته نمیشود یعنی همان استصحاب قبلی كافی است.

شاگرد: البته این اشكال ناظر به همان كذا یعتبر بقاءا است درسته ؟

استاد: بله ، بقاء در استصحاب شرط هست ولی بقاءش نسبت به زمان اول در واقع شك فعلی را دارم ولی الان نسبت به این لحظه ای كه وارد نماز شدم، الان شك فعلی ندارم چون غافل هستم اما آن شكی كه داشتم كه قبل از نماز حاصل شد سر جای خود است و شك فعلی از بین نرفته است و الان در حین نماز شك فعلی نیست چون غفلت دارم، مثلا من خوابیدم میتوانم بگویم دیگر آن شك رفت و دیگر حكم استصحاب رفته ؟ وقتی حكم ظاهری قبل از نماز آمد یعنی اركانش تمام بوده است، پس اینكه اقای خوئی فرموده است استصحاب نداریم و جاری نمیشود تمام نیست، این یك نكته كه در ذهنتان باشد.

ثانیاً: ما قاله في المناقشة الأولى في المسألة الأولى من توجیه عدم تحقّق موضوع قاعدة الفراغ حیث قال: «هذا الشك الموجود بعد الفراغ كان قبل الصلاة، فإنّ هذا الشك متّحد عرفاً مع الشك الذي كان قبل الصلاة و إن كان غیره بالدقّة العقلیة» ینافي ما أفاده في المناقشة الثانیة، فإنّه بعد أن اتّضح ما ذهب إلیه من قاطعیة الغفلة لحكم الشك الفعلي الموجود في الزمان الأوّل، نری مغايرة ذلك مع ما أفاده في المناقشة الأولى ، لأنّه ادّعی بقاء الشك عرفاً إلى ما بعد زمان الصلاة بحیث یری العرف اتّحاد الشك الموجود بعد أداء الصلاة و الشك الفعلي الموجود في الزمان الأوّل قبل الصلاة مع أنّ الغفلة تخلّلت بینهما حیث أنّ الغفلة حدثت في الزمان الثاني أي حین الدخول في الصلاة، فلو كانت الغفلة قاطعة للشك الفعلي و قاطعة للحكم الاستصحابي الموجود في الزمان الأوّل للزم أن یكون الشك الموجود بعد الصلاة شكاً حادثاً، و نتیجة ذلك هو تحقّق موضوع قاعدة الفراغ، لأنّ موضوعها الشك الحادث بعد الصلاة و لابدّ حینئذٍ من الالتزام بجریان قاعدة الفراغ في المسألة الأولى مع أنّ المحقّق الخوئي لایلتزم بذلك بل لانری أحداً التزم بصحّة الصلاة في المسألة الأولى.

فلا‌بدّ أن نقول بعدم قاطعیة الغفلة للشك الفعلي و لحكمه و نتیجة ذلك استمرار حكم الاستصحاب في الزمان الأوّل إلى حال الدخول في الصلاة فهذا الاستصحاب یقتضي بطلان الصلاة. فبطلان الصلاة حینئذٍ مستند إلى جریان الاستصحاب قبل الصلاة لا إلى عدم جریان قاعدة الفراغ.

فظهر بطلان مناقشته الأولى في المسألة الأولى أیضاً.([10] )

نكته دوم: ایشان در مناقشه اول در مساله اولی وقتی عدم تحقق موضوع قاعده فراغ را توجیه میكردند فرمودند: این شكی كه موجود میشود بعد از فراغ از نماز، قبل از نماز هم بوده است و این شك بعد از صلوه با شكی كه قبل از صلوه بوده است عرفا متحد است درسته یا نه؟ پس بعد از نماز شك جدیدی حاصل نشده است و این شك همان شك قبلی است اگرچه به دقت عقلی دو شك است، یك شك قبل از نماز بوده است كه فعلی هم بوده است و در هنگام نماز غافل بودی و بعد از نماز دوباره شك حاصل شد، این شك اگر حادث شده بود قاعده فراغ جاری میشد چون موضوع قاعده فراغ شك حادث بعد از عمل است اما میگویند این شك ولو اینكه به دقت عقلی غیر از شك قبلی است ولی عرفا با هم متحد هستند پس این حادث نشده است و این همان شك قبلی است و این استدلال ایشان است و ما میگوییم بعد از اینكه واضح شد غفلت قاطعیت برای حكم شرعی نمیتواند داشته باشد نسبت به فعلی كه در زمان اول بود، میگوییم این حرف با آن چیزی كه درمناقشه اول گفتید مغایرت دارد چون ادعا كردند بقاء شك را عرفا الی ما بعد زمان الصلوه، یعنی میگویند خود شك تا بعد از زمان صلوه عرفا باقی است و این وسط غفلت تخلل كرده است و شما گفتی در استدلال بر اینكه چرا قاعده فراغ جاری نمیشود، آن شكی كه مال قبل از نماز بود عرفا وجود دارد تا بعد از نماز، یعنی بعد از نماز حادث نشده است با اینكه وسطش تخلل غفلت شده است ولی میگویی این همان شك است، در اینجا شك را اینقدر توسعه میدهید و میگویید این همان شك است كه باقی مانده است به خاطر اینكه عرف اتحاد شك فعلی بعد از صلوه با شك فعلی موجود در زمان اول را میبیند با اینكه بینشان غفلت بود و این غفلت در زمان ثانی در حین نماز بود پس اگر غفلت قاطع شك فعلی شود و قاطع حكم استصحاب موجود در زمان اول باشد لازم می آید آن شكی كه موجود شد بعد از صلوه حادث باشد ولی شما میگویی این غفلت حكم استصحاب را قطع میكند و جلویش را میگیرد.

در بحث استدلال خودتان چرا استصحاب جاری نمیشود میگویید بعد شك غفلت آمد و دیگر تمام شد پرونده استصحاب بسته شد ولی وقتی میخواهید قاعده فراغ را توضیح میدهید میگویید آن شك اولی، با اینكه نسبت به آن غفلت داشتیم ولی پرونده اش بسته نشد و ادامه دارد تا بعد از صلوه، پس آن شكی كه بعد از نماز كردی همان شك قبلی است، این نمیشود غفلت یا پرونده را در هر دو میبندد و یا در هر دو جا پرونده را نمیبندد، غفلتی كه در حین صلوه بود یا پرونده شك را میبندد كما اینكه در استدلال بر اینكه استصحاب جاری نیست گفتید پرونده شك را میبندد، و دیگه عرفا پرونده شك بسته شد، در موقعی كه میخواهید قاعده فراغ را جاری كنید آن جا هم بگویید پرونده اش بسته شده است و باید قاعده فراغ جاری شود چرا نمیگویید؟ پس از اینجا نتیجه میگیریم یكی از این دو حرف اشتباه است در جایی كه میخواهید بگویید استصحاب جاری نیست میگویید غفلت پرونده شك فعلی را بست و موقعی كه میخواهید قاعده فراغ را جاری كنید میگویید این غفلت اینجا كاری ندارد و آن شك قبل از صلوه استمرار تا بعد از صلوه پیدا كرد، این همان شك است عرفا، پس عرفا متحد است یعنی عرفا ادامه داشته است ولو اینكه این شك در حال غفلت هم ادامه داشته است كه میگویید این شك قبلی است پس غفلت قاطع نبوده است، پس یكی از این دو را باید بگویید، اگر بگید غفلت قاطع است استصحاب جاری نمیشود قاعده فراغ هم جاری میشود چون شك حادث میشود پس باید بگید غفلت قاطع نیست قاعده فراغ جاری نیست پس استصحاب جاری میشود، میخواستم بگویم این دو فرمایش و تصور تهافت دارد یك جا غفلت را بر حكم شك قاطع میدانیم و یك جا نمیدانیم، اصلش این است كه این غفلت قاطع نیست و حرفتان در قاعده فراغ درست است و قاعده فراغ جاری نمیشود، این حرف درست است چون غفلت قاطع نیست ولی وقتی گفتید غفلت قاطع نیست پس بنابراین قاعده فراغ جاری نمیشود چون شك حادث بعد از نماز نداشتی، روی همان مناط بگوییم استصحاب جاری میشود و این بیان دوم از مبنای خود ایشان بر اینكه استصحاب جاری است، پس ما دو مبنا برای جریان استصحاب گفتیم، یكی اینكه استصحابی كه در زمان اول جاری شده بود حكم ظاهری را آورد و با غفلت حكم ظاهری نمیرود ثانیا اینكه غفلت قاطع نیست همانطور كه در بحث اینكه قاعده فراغ جاری نمیشود گفتید آن شك در زمان غفلت استمرار دارد و تا زمان بعد از نماز هم ادامه پیدا میكند و این شك فعلی بعد از صلوه همان شك فعلی قبل از صلوه است و به این بیان هم باید بگویید استصحاب جاری است پس به دو بیان میگوییم استصحاب جاری است و نماز باطل است و قاعده فراغ هم جاری نمیشود.

مناقشة المحقّق الخوئي في المسألة الثانیة

«إنّ قاعدة الفراغ لاتخلو من أمرین: فإمّا أن تكون من الأصول التعبّدیة الشرعیة و إمّا أن تكون من الأمارات العقلیة كما هو الظاهر، لأنّ ترك الجزء أو الشرط عمداً لایتصوّر بالنسبة إلى من هو في مقام الامتثال، فإن تُركا لایستند تركهما إلا إلى الغفلة و النسیان و هو خلاف الأصل، فإنّ مقتضى طبیعة الإنسان هو الذكر في حال العمل، لا السهو و النسیان كما في الأمور العادیة، فالفراغ عن العمل أمارة كاشفة نوعاً عن عدم وقوع الغفلة و السهو.

و یؤید هذا المعنی قوله: «هُوَ حِينَ يَتَوَضَّأُ أَذْكَرُ مِنْهُ‌ حِينَ‌ يَشُكُ» ([11] [12] ) و كذا قوله في صحیحة محمّد بن مسلم الواردة في الشك في عدد ركعات الصلاة بعد الفراغ: «وَ كَانَ حِينَ‌ انْصَرَفَ‌ أَقْرَبَ‌ إِلَى الْحَقِّ مِنْهُ بَعْدَ ذَلِكَ» ([13] [14] [15] [16] ).

فعلى القول بكون قاعدة الفراغ أمارة نوعیة على عدم وقوع الغفلة و السهو، لا مجال للأخذ بها مع العلم بالغفلة كما هو المفروض في المقام، فعدم جریان الاستصحاب في حال الغفلة مسلّم، لعدم الشك الفعلي، إلا أنّه لا مانع من جریانه بعد الصلاة حتّی بالنسبة إلى الصلاة التي أتى بها ... .

و أمّا على القول بكون قاعدة الفراغ من الأصول التعبّدیة الشرعیة و عدم اختصاصها بموارد احتمال الغفلة لإطلاق بعض النصوص الدالّة على أنّ «مَا قَدْ مَضَى‌ فَامْضِهِ‌ كَمَا هُوَ»([17] [18] ) فتكون قاعدة الفراغ حاكمةً على الاستصحاب،([19] ) و لو قلنا بعدم اعتبار الشك الفعلي في الاستصحاب، إذ لا اختصاص لحكومة القاعدة على الاستصحاب [بالاستصحاب] الجاري بعد الصلاة، بل تكون حاكمة على الاستصحاب الجاري قبلها أیضاً»([20] [21] [22] [23] [24] [25] [26] [27] [28] ).

میرویم سراغ مناقشه مرحوم خوئی در مساله دوم كه مطلب علمی قشنگی دارد یعنی اصلا در مساله دوم ایشان میفرمایند دو مبنا در قاعده فراغ است و به نظر ما قاعده فراغ در اینجا جاری نمیشود چون قاعده فراغ یا از اصول تعبدی شرعی است و یا از امارات عقلیه است، ایشان میگویند ترك جزء یا شرط عمدا متصور نمیشود به كسی كه در مقام امتثال است و كسی كه در مقام امتثال است نمیخواهد عمدا اجزاء و شرائط را ترك كند، اگر ترك شدن این تركشان مستند نمیشود الا به غفلت و نسیان، و غفلت و نسیان خلاف اصل است و در روایات بیان شده است كه اینها خلاف اصل است چون مقتضی طبیعت انسان این است كه در حال عمل متذكر باشد نه سهو و نسیان در امور عادی داشته باشد و فراغ از عمل اماره كاشفه از این است كه نوعا این سهو و نسیان واقع نشده است ، این روایت هم میفرماید «هو حین یتوضؤ اذكر منه حین یشك»، موقعی كه وضو میگرفتی توجهت بیشتر بود تا زمانی كه وضویت تمام شده و شك كردی، پس بنابراین وقتی عملت تمام شد و الان شك كردی میگویی ان شاء الله حواسم وسط عمل جمع بوده است و غافل نبودم و وضویم را درست گرفتم و قاعده فراغ را جاری كن، الان خیلی ها هستند وضو میگیرند و بعد از وضو شك میكنند وضویشان را درست گرفتند یا نه؟ مسح كشیدم یا نه؟ وقتی وضویت تمام شد بگو ان شاء الله درست گرفتم همان موقع كه گیچ نبودم و حواسم بودم و اصل این است كه غافل و ناسی نبودم و به این بیان میگویید عمل من صحیح است و این هم روایتش كه انسان حین وضو اذكر است و همینطور در صحیحه محمد بن مسلم در شك در عدد ركعات نماز بعد از فراغ وارد شده است همین استدلال را میكنند : «و كان حین انصرف اقرب الی الحق منه بعد ذلك»، آن موقعی كه منصرف شد همان موقعی اقرب به حق بود و حواسش بهتر بود نسبت به بعدش كه شك كرده چند ركعت خوانده است.

حال این دو مبنا كه اماره بودن قاعده فراغ و یا تعبدی شرعی بودن قاعده فراغ است حال اگر بگوییم قاعده فراغ اماره نوعیه است یعنی حین عمل معمولا حواستان به عملتان هست كه درست اجزاء و شرائط را انجام دهید، در این صورت كه قاعده فراغ را اماره بر عدم ورود غفلت و سهو دانستیم در این صورت یك مشكل داریم و آن اینكه ما میدانیم در حین نماز غفلت داشتیم، فرض مساله دوم این بود كه این شخص حدث برایش سر زده بوده است و بعد التفات به مساله نداشته است و بعد از اینكه نماز تمام شد تازه به خودش آمده است كه اصلا من حواسم نبوده و غفلت برای من حاصل شده بود و لذا یك نكته میگوییم ما قاعده فراغ را قبول داریم ولی قاعده فراغ اماره بر این است كه من در این عمل غافل نبودم ولی در مساله دوم میگوییم میدانم در حین عمل غافل بودم و وقتی میدانیم در حین عمل غافل بودم قاعده فراغ جاری نمیشود، الان در بعضی از فتاوی كه اعاظم دارند ذكر میكنند تا بحث قاعده فراغ در مسائل صلوه و حج می آید میگویند اگر حین عمل حواسش بوده است و غافل نبوده است قاعده فراغ جاری میشود ولی تا یك چیزی پیش می آید میگویند حین عمل غافل بودی و قاعده فراغ جاری نمیشود، این حكم به خاطر این قید است كه در حج مفصل این بحث هست و در صلوه هم هست، حین حج اگر حواسش بوده است و قاعده اش این است كه حواسش هست، اگر علم به عدم غفلت نداشته باشد قاعده فراغ جاری است ولی در مساله دوم میگوییم علم به غفلت دارد و لذا اگر قاعده را اماره بدانیم و به عنوان یك اماره عقلی بدانیم همچنان كه مرحوم خوئی قبول دارد در این صورت قاعده فراغ جاری نیست و وقتی كه قاعده فراغ جاری نشد چی میشود؟ در مساله اول گفتند استصحاب نداریم ولی در حرف دوم این بود كه استصحاب داریم ولی قاعده فراغ حاكم بر استصحاب است، خوب استصحاب را گفتیم داریم، قاعده فراغ حاكم است، حالا كه گفتیم قاعده فراغ جاری نیست در این صورت استصحاب جاری میشود و نماز باطل میشود خلافا للشیخ، فتوا عوض شد.

شیخ انصاری فتوا به صحت نماز میدهد و میگوید بعد ازنماز برو برای نماز بعدی طهارت بگیر و مرحوم خوئی میفرماید نمازت باطل است و باید برای همین نماز باید طهارت بخوانی و اعاده كن چون قاعده فراغ جاری نمیشود بله اگر قاعده فراغ را از اصول تعبدی شرعی میگرفتیم دیگر مختص به موارد احتمال غفلت نبود چون بعضی از نصوصش اطلاق داشت و میفرمود : «ما قد مضی فامضه كما هو»، یعنی هر طور گذشت همانطوری كه گذشت بگو گذشت و تمام شد، بعضی از ادله شرعی قاعده فراغ قید اذكر بودن حین عمل را ندارد، چه اذكر باشی و چه نباشی همین كه نماز تمام شد و شك حادث شد بگو عمل من صحیح است، این را ببینید كه معلوم میشود كه بعضی از اساتید میگویند نباید حین نماز علم به عدم غفلت نداشته باشی، مثلا الان وضو میگیری، وسط نماز میداند كه این سری من نگاه نكردم مانع هست یا نیست، بعد مانع را دید در این صورت قاعده فراغ جاری نیست چون خودت میگویی من وسط وضو گرفتن میدانم نگاه نكردم كه در این صورت قاعده فراغ جاری نیست ولی اگر نمیدانستی در اینجا میگویی من همیشه موقع وضو نگاه میكردم و ان شاء الله ایندفعه هم نگاه كردم پس وضویم صحیح است و این مانع بعدا رخ داده است، این مساله مبتلا به همه است و این قاعده فراغ روی دو تا مبنا است، اگر قاعده فراغ را به عنوان اماره بپذیری میگویی من به عنوان اماره پذیرفتم و چون میدانم وسط نماز حواسم نبود وضویم باطل است و قاعده فراغ جاری نیست ولی اگر تعبد شرعی دانستی قاعده فراغ جاری كن، این فرمایش مرحوم خوئی است و خود ایشان میگوید من تعبد شرعی نمیگیرم پس در اینجا قاعده فراغ جاری نیست و نماز باطل است.

این هم اشكال دوم مرحوم خوئی كه مبنایی است ولی ما قاعده فراغ لعل اماره عقلی نگیریم ما قاعده را تعبد شرعی میگیریم، و وقتی تعبد شرعی شد در این صورت نمیخواد بگی من حین عمل حواسم نبود انگشتامو نگاه كنم، حواست نبود كه نبود فامضه كما هو، اما اگر اماره عقلی دانستید مثل مرحوم خوئی، قاعده فراغ جاری نیست باید بروید وضو بگیرید و نمازتان را دوباره بخوانید و این دو فتوا بر اساس مساله دوم است و طبق مبنا مرحوم خوئی نماز را بخوانیم و طبق آنی كه میگوییم كه تعبد شرعی است نمیخواهد نماز را بخوانی.