درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن/نفی منافع درمانی شراب /

یکی از آیات طبی قرآن آیه 90 سوره مائده است:

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، یقینا شراب و قمار و بت‌پرستی و تیرهای قمار پلیدی و زشتی است که از ناحیه شیطان نشئت یافته است، پس از هر کدام از این‌ها اجتناب کنید شاید رستگار شوید.

در آیه بعد آمده است:

﴿إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ ۖ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ﴾[1]
همانا شیطان اراده کرده که به وسیله‌ی شراب و قمار در بین شما دشمنی و کینه‌ورزی ایجاد کند و شما را از یاد خدا و نماز که بالاترین مصداق ذکر خداست، باز دارد. آیا شما دست از این عمل شیطانی برنمی‌دارید؟ متنهی نمی‌شوید و این نهی الهی در شما اثر نمی‌گذارد؟

یکی از مباحثی که ذیل آیه مطرح هست این است که چرا این آیه طبی به حساب می‌آید؟ زیرا معیار طبی بودن آیه در آن وجود دارد. قبلا بیان کردیم که معیار طبی بودن یک آیه این است که به یکی از عوامل پیشگیرانه بیماری، عوامل درمانی بیماری یا عوامل ایجاد کننده بیماری اشاره کند. این آیه جزو مواردی است که به عامل بیماری اشاره دارد. نوشیدن شراب بیماری‌زا است. برخی شراب را عامل درمانی می‌دانند. در حالی که این آیه چنین تفکری را نفی می‌کند و اشاره می‌کند که عامل بیماری است؛ چرا که کاری شیطانی است. عملی که شیطانی باشد، ‌ایجاد دشمنی و کینه کند، انسان را از یاد خدا باز دارد و عوارضی که در روایات وارد شده را به همراه داشته باشد، قطعا حرام است و نباید از آن استفاده کرد.

این آیه در حقیقت دو نوع تلقی را که نسبت به شراب مشهور است، نفی می‌کند. تلقی اول این است که برخی تصور می‌کنند شراب منفعت درمانی دارد ولو فرد در موقعیت اضطرار قرار نگرفته باشد. این‌ها به آیه شریفه‌ی ﴿وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ﴾[2] (شراب منفعتی برای مردم دارد ولی گناهش بالاتر است) که در باب خمر وارد شده، استناد می‌کنند و تصور می‌کنند که منظور از این منفعت، منفعت درمانی است. در حالی که از منظر روایات اهل بیت (ع) که متخذ از این آیه قرآن هم هست،‌ منظور از منفعت، منفعت اقتصادی است. تولید شراب درآمدزایی زیادی دارد و چه بسا میزانش از فروش نفت در یک کشور بیشتر باشد. شراب منفعت اقتصادی دارد و فرد می‌تواند با کار کردن در یک شرکت تولید کننده شراب، درآمد به دست بیاورد و ما این را انکار نمی‌کنیم. اما باید ببینیم اساسا شراب درمان است یا نه؟ بنابراین این تلقی که شراب نقش درمانی دارد، اشتباه است، اگر چه در موقعیت اضطرار نباشد مثلا به فردی که دچار سنگ کلیه شده، بگوییم شراب بخورد که درمان سنگ کلیه است. آن‌چنان که برخی از پزشکان این‌طور تجویز می‌کنند. برخی حتی پایشان را فراتر می‌گذارند و می‌گویند: برای پیشگیری از تولید سنگ کلیه، شراب بخورید. در این صورت دیگر جایی برای حرمت شراب باقی نمی‌ماند. اگر شراب چیز مفیدی است و در مقام درمان می‌توانیم از آن استفاده کنیم، ‌معنا ندارد خداوند چنین چیزی را حرام کند.
﴿وَأَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ﴾[3]
چیزی که برای انسان نافع است، در زمین ماندگاری دارد و خداوند آن را تأیید می‌کند. اما چیزی که مضر است نمی‌تواند نقش درمانی داشته و نافع باشد.

تلقی دوم این است که شراب ابتدائا نقش درمانی و پیشگیری از بیماری را ندارد. اما اگر عنوان اضطرار بر آن صدق کرد، در این صورت نقش درمانی پیدا می‌کند؛ مثلا طبیبی تشخیص دهد که هیچ راه درمانی جز نوشیدن شراب وجود ندارد یا اینکه عوامل درمانی دیگری هم وجود دارند اما شراب برای بیماری خاصی می‌تواند درمان باشد. لذا در موقعیت اضطرار که عوامل درمانی دیگری وجود ندارد و تنها یک عامل درمانی به نام شراب وجود دارد، می‌توان شراب نوشید. آن‌چنان که فردی در بیابانی گیر افتاده است و آب آشامیدنی ندارد، می‌تواند کلاغی را بگیرد، ذبح کند و خونش را بخورد. به چنین موقعیتی اضطرار گفته می‌شود. پس تلقی دوم این است که شراب در مقام اضطرار جایز است و آیه ﴿فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ﴾[4] این مورد را در بر می‌گیرد.

ما براساس روایات ثابت می‌کنیم این دو تلقی اشتباه هستند و کسی نباید فکر کند شراب نقش درمانی یا پیشگیرانه از بیماری‌ها را دارد و نه حتی عنوان اضطرار را در بر می‌گیرد.

در روایتی از امام رضا (ع) آمده است:

«مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا اَلْحَسَنِ عَلِيَّ بْنَ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَلَيْهِمَا السَّلاَمُ يَقُولُ: حَرَّمَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اَلْخَمْرَ لِمَا فِيهَا مِنَ اَلْفَسَادِ وَ مِنْ تَغْيِيرِهَا عُقُولَ شَارِبِيهَا وَ حَمْلِهَا إِيَّاهُمْ عَلَى إِنْكَارِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اَلْفِرْيَةِ عَلَيْهِ وَ عَلَى رُسُلِهِ وَ سَائِرِ مَا يَكُونُ مِنْهُمْ مِنَ اَلْفَسَادِ وَ اَلْقَتْلِ وَ اَلْقَذْفِ وَ اَلزِّنَا وَ قِلَّةِ اَلاِحْتِجَازِ عَنْ شَيْءٍ مِنَ اَلْمَحَارِمِ فَبِذَلِكَ قَضَيْنَا عَلَى كُلِّ مُسْكِرٍ مِنَ اَلْأَشْرِبَةِ أَنَّهُ حَرَامٌ مُحَرَّمٌ لِأَنَّهُ يَأْتِي مِنْ عَاقِبَتِهِ مَا يَأْتِي مِنْ عَاقِبَةِ اَلْخَمْرِ فَلْيَجْتَنِبْ ﴿مَنْ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَ اَلْيَوْمِ اَلْآخِرِ﴾ وَ يَتَوَلاَّنَا وَ يَنْتَحِلُ مَوَدَّتَنَا كُلُّ شَارِبِ مُسْكِرٍ فَإِنَّهُ لاَ عِصْمَةَ بَيْنَنَا وَ بَيْنَ شَارِبِهِ»[5]
محمد بن سنان می‌گوید: از امام رضا (ع) شنیدم که فرمودند: خداوند شراب را حرام کرد بخاطر آنچه در آن بود از فساد و اینکه عقول نوشانندگان آن (کسانی که شراب را می‌نوشند) را تغییر می‌دهد و موجب می‌شود که بندگان خدا (که شراب می‌نوشند) به مرحله‌ای برسند که خدا را انکار کنند و بر او و پیامبرانش دروغ ببندند و فسادهای دیگری که وجود دارد و قتل و تهمت زدن به زنان پاکدامن و زنا کردن و اینکه تقوایش را از دست بدهد و باکی نداشته باشد کدام یک از محرمات را انجام دهد (و به راحتی گناه می‌کند). برای همین ما حکم می‌کنیم که هر نوشیدنی مست کننده، حرامِ محرم است. زیرا همان عاقبتی که در اثر نوشیدن شراب حاصل می‌شود، از نوشیدن این‌ها نیز حاصل می‌شود. پس هر کسی که به خدا و روز قیامت ایمان دارد و ولایت ما اهل بیت (ع)‌ را قبول دارد و دوستی ما را ابراز و اظهار می‌کند، باید از هر نوشیدنی مست کننده اجتناب کند. چرا که هیچ گونه نسبتی با ما ندارد، کسی که شراب بخورد و خود را منتسب به ما اهل بیت (ع) بداند.

ممکن است شراب خوار دست به قتل دیگران بزند.

آب جوی مست کننده مانند شرابی که از آب انگور گرفته شده باشد، حرام است. چون نتیجه هر دو یکی است. در روایت آمده است: «كُلُّ مُسْكِرٍ حَرَامٌ»[6] هر چیز مسکری حرام است. چرا شراب حرام است؟ چون مست کننده است. پس هر چیز مست کننده نیز حرام است. شراب عقل را ضعیف می‌کند و انکار خداوند به همراه دارد. بنابراین هر نوع مسکری که عقل را فاسد کند، مانند شراب حرام است.

مفضل بن عمر می‌گوید:

«قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ لِمَ حَرَّمَ اَللَّهُ اَلْخَمْرَ قَالَ حَرَّمَ اَللَّهُ اَلْخَمْرَ لِفِعْلِهَا وَ فَسَادِهَا لِأَنَّ مُدْمِنَ اَلْخَمْرِ تُورِثُهُ وَ تَذْهَبُ بِنُورِهِ وَ تَهْدِمُ مُرُوَّتَهُ وَ تَحْمِلُهُ أَنْ يجترئ عَلَى ارْتِكَابِ الْمَحَارِمِ وَ سَفْكِ الدِّمَاءِ وَ رُكُوبِ الزِّنَا وَ لَا يُؤْمَنُ إِذَا سَكِرَ أَنْ يَثِبَ عَلَى حَرَمِهِ وَ هُوَ لَا يَعْقِلُ ذَلِكَ وَ لَا يَزِيدُ شَارِبَهَا إِلَّا كُلَّ شَرٍّ»[7]

در روایتی دیگر چنین آمده است:

«سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ عَنْ شُرْبُ اَلْخَمْرِ أَشَرُّ أَمْ تَرْكُ اَلصَّلاَةِ؟ فَقَالَ: شُرْبُ اَلْخَمْرِ أَشَرُّ مِنْ تَرْكِ اَلصَّلاَةِ وَ تَدْرِي لِمَ ذَلِكَ؟ قَالَ: لاَ، قَالَ يَصِيرُ فِي حَالٍ لاَ يَعْرِفُ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لاَ يَعْرِفُ مَنْ خَالِقُهُ»[8]
مردی از امام صادق (ع) سوال کرد آیا نوشیدن شراب بدتر است یا ترک نماز؟ حضرت فرمودند: نوشیدن شراب بدتر از ترک نماز است. می‌دانی چرا؟ آن مرد عرض کرد: نه، حضرت فرمودند: او را در حالی قرار می‌دهد که دیگر خدا و خالق خود را نمی‌شناسد.

اکثر اوقات افرادی که نماز را ترک می‌کنند، خدا را قبول دارند و او را انکار نمی‌کنند اما کفر عملی دارند.

براساس سه روایت فوق اثبات می‌شود که نوشیدن شراب ضرر روحی، فکری و جسمانی دارد. ضرر فکری آن موجب انکار خدا، قیامت و انبیاء می‌شود، ضرر روحی آن باعث می‌شود مردانگی و نورانیت قلب از دست برود و فرد را بی‌خیال و بی‌غیرت کند، ضرر جسمانی آن باعث از کار افتادن عقل می‌شود و رعشه و ارتعاش بر بدن حاکم می‌کند. بنابراین از سه زاویه بر وجود انسان شراب‌خوار آسیب وارد می‌شود. در مورد دو تلقی‌ اشاره شده در مورد نقش درمانی شراب به صورت مطلق یا در شرایط اضطرار، ان شاء الله در جلسه بعد صحبت می‌کنیم.