درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن/ادامه استفراغات عمومی در طب اسلامی /

جلسات قبل، اشاره کردیم که انسان می‌تواند از طریق بکارگیری برخی از روش‌ها بیماری‌ها را از بدن خارج کند. استفراغ یعنی روشی که با آن می‌توان خستگی‌ها، بیماری‌ها، فضولات، رسوبات،‌ میکروب‌ها، باکتری‌ها و انرژی‌های منفی را از بدن خارج کرد.

16) بوییدن

یکی از شیوه‌های بکارگیری استفراغ، استشمام کردن و بوییدن است. در روایات اهل بیت (ع) نیز به این شیوه درمانی اشاره شده است؛ مثلا در رابطه با تدابیر ماه‌های گرم وارد شده است که بوییدن گیاهان و معطرات گرم موجب افزایش صفرا می‌شود و در مقابل، بوییدن گیاهان و معطرات خنک موجب کاهش گرما، از بین رفتن صفرای زائد و خنک نمودن مغز می‌شود.
در تدابیر ماه حزیران (تیر ماه) وارد شده است:

«وَ نُهِيَ فِيهِ عَنِ اَلتَّعَبِ وَ أَكْلِ اَللَّحْمِ دَاسِماً وَ اَلْإِكْثَارِ مِنْهُ وَ شَمِّ اَلْمِسْكِ وَ اَلْعَنْبَرِ»[1]

تحرک زیاد، صفرا را بالا می‌برد.
خوردن گوشت و غذای چرب مانند آبگوشت و کله‌پاچه در فصل تابستان مناسب نیست.
مشک و عنبر گرم هستند و مزاج ماه تیر هم گرم است و بوییدن گیاهان گرم موجب غلبه صفرا می‌شود. از این جهت باید از گیاهان خنک مانند گل سرخ استفاده شود.

در تدابیر ماه شهریور (که به رومی ماه آب است) آمده است:

«يُشَمُّ الرَّيَاحِينَ الْبَارِدَة»[2]

همچنین در تدابیر فصل پاییز،‌ مهر ماه سفارش شده است:

«وَ يُسْتَعْمَلُ فِيهِ اَلطِّيبُ اَلْمُعْتَدِلُ اَلْمِزَاجِ»[3]

در مهر ماه گیاهان معتدل المزاج که جزو معطرات هستند مانند گل نرگس یا گل بنفشه استفاده و بوییده شود یا عطر این‌ها استفاده شود.
بنابراین می‌توان از طریق بوییدن گرما را از بدن خارج کرد. گیاهان و بوییدنی‌های با طبع خنک مانند کافور سردی را وارد بدن و گرمی را از آن خارج می‌کنند. در زمستان یا پاییز که فصل غلبه سردی است، بوییدن گیاهان معتدل یا گیاهان با طبع گرم‌ می‌تواند سردی را از بدن خارج کند.

البته بوییدن اختصاصی به گیاهان ندارد. ممکن است فرزندی پدر و مادر خودش را بو کند یا پدر و مادری فرزند خودشان را یا زن و شوهر یکدیگر را بو و استشمام کنند و از این جهت به آرامش برسند. دو دوست نیز می‌توانند یکدیگر را استشمام کنند. استشمام بوییدنی‌های مطلوب می‌تواند برطرف‌کننده بیماری‌ها باشد. بوییدن اختصاصی به گیاهان یا چیزهای مطلوب و دوست‌داشتنی ندارد. کسی بوی نوره را دوست ندارد اما در عین حال در روایت آمده است که هنگام بکارگیری نوره مقداری از آن بو شود:

«فَشَمَّهُ وَ جَعَلَ عَلَى طَرَفِ أَنْفِهِ وَ قَالَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى‌ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ كَمَا أَمَرَنَا بِالنُّورَةِ لَمْ تُحْرِقْهُ النُّورَة»[4]
نوره را استشمام کند و مقداری از آن را روی یک طرف بینی‌اش بگذارد، و بگوید: «صَلَّى اللَّهُ عَلَى‌ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ كَمَا أَمَرَنَا بِالنُّورَةِ» نوره او را نمی‌سوزاند.

این هم نقش درمانی دارد. البته راهکارهایی در روایات اهل بیت (ع)‌ برای خوش‌بو کردن نوره وارد شده است اما این راهکارها مربوط به زمان بکارگیری آن و زمانی است که فرد می‌خواهد آن را به صورت خمیر دربیاورد، می‌باشد. بوی بد نوره باید استشمام شود تا فرد دچار احراق از طریق نوره نشود.

جناب چغمینی در کتاب قانونچه فصلی را باز کردند که از کتاب قانون حکیم بوعلی گرفته شده است.
در فصل ششم، فی الریاحین در رابطه با گیاهان خوشبو آمده است:

«الوَردُ باردٌ قابِضٌ» گل‌سرخ سردِ خشک است.

«السَّوسَنُ حارٌّ یابسٌ» سوسن گرم خشک است.

«النَّرجِسُ حارٌّ لَیِّنٌ» نرگس گرم مرطوب است.

نکته: به نظر ما این سخن درست نیست و طبیعت نرگس بر حسب روایات به اعتدال نزدیک‌تر است؛ زیرا در روایت آمده است که هر کس هر هفته گل نرگس را بو کند، برای قلب او مفید است و خواص درمانی دارد؛ هر روز گل نرگس را ببویید. چنانچه میسر نشد هفته ای یک‌بار، در غیر این صورت ماهی یک‌بار، اگر نتوانستید سالی یک‌بار و حداقل در طول عمرتان حتماً یک‌بار بوی گل نرگس را استشمام کنید. پس معلوم می‌شود نرگس، گلی است که می‌تواند در همه فصول وجود داشته باشد و برای همه فصول مفید باشد. گلی که برای همه فصول مفید باشد، طبیعتا باید مزاجش معتدل باشد.

«البَنَفسَجُ باردٌ لَیِّنٌ» بنفشه سرد تر است.

نکته: بنفشه جزو گیاهان معدل مزاج‌ها و برای همه فصل‌ها مفید است و بوییدن آن برای همه فصول مناسب است. بنابراین چنین گیاهی باید طبع معتدلی داشته باشد.

«المَرزَنجوشُ حارٌّ یابسٌ» مرزنجوش گرم خشک است.

نکته: در روایت آمده است مرزنجوش گیاهی بهشتی است. مزاج آن گرم و خشک است لذا بوییدن آن در پاییز و زمستان مناسب است.

«النَّمّامُ حارٌّ یابسٌ» نَمّام (سیسنبر) گرم و خشک است.

«النَّستَرَنُ و شاهَسفَرَم مائِلانِ إلى الحَرِّ و الیُبسِ» نسترن و شاهسفرم متمایل به گرمى و خشکى هستند.

«الخُزامی حارٌّ یابسٌ» شب‌بوى بیابانى (اروانه) گرم خشک است.

«الخِیریُّ مُعتَدِلُ الحَرِّ» شب‌بوى معمولی معتدل در گرمى است.

نکته: خیری گرم است منتها گرمی آن خیلی زیاد نیست و به سردی نزدیک است. در روایت از این گل تحت عنوان «خیری» یاد شده است. در روایت آمده است: «إِنَّ الْخِيرِيَّ لَطِيفٌ»[5] خیری لطیف است و بکارگیری روغن آن موجب لطافت پوست می‌شود. این گیاه معتدل است و بوییدن آن مزاج را معتدل نگه می‌دارد.

«اللُّفاخ باردٌ مُخَدِّرٌ» لفاخ سرد و سست‌کننده است.

نکته: بوییدن این گل بی‌حس کننده است.

«الجُلَّنارُ مُعتَدِلُ الحَرِّ» گلنار معتدل در گرمى و خشکى است.

گرمی و خشکی این گل خیلی زیاد نیست و به اعتدال نزدیک است.

«الیاسَمِینُ الأصفَرُ حارٌّ یابسٌ و الأبیَضُ مُعتَدِلٌ» یاسمین زرد، گرم و خشک و یاسمین سفید، معتدل است.

«الآسُ باردٌ قابِضٌ» مورد سرد و خشک است.

«البابونَجُ حارٌّ یابسٌ» بابونه گرم و خشک است.

«الکافورُ باردٌ یابسٌ» کافور سرد و خشک است.

این‌ها گیاهان معطر هستند و خوب است طبع آن‌ها را بدانیم تا در فصل متناسب با طبیعت‌شان، از آن‌ها استفاده کنیم.
نکته: مداومت بر بوییدن گیاهان گرم چاق ‌کننده است. در روایت داریم بعضی چیزها خوردنی نیستند اما چاق کننده هستند مانندن بوییدن عطرها یا گیاهان طبیعی، اما باید بر آن مداومت باشد.

نکته: مزاج روغن این گیاهان تابع مزاج خود گیاه است.

ائمه اطهار (ع) مخصوصا امام رضا (ع) از روغن گیاهان خوشبو به عنوان عطر استفاده می‌کردند.
بنابراین عطر این گیاهان نیز می‌تواند برای رسیدن به خواص درمانی آن‌ها، مورد استفاده قرار گیرد یعنی استشمام شود. مالیدن خودش استفراغ دیگری است و به آن «الدهان» یا «الدهن» گفته می‌شود. بحث ما در مورد بوییدن است که یکی از شیوه‌های خارج نمودن بیماری‌ها از بدن است.

17) ریاضت

یکی دیگر از استفراغات ریاضت است. جناب حکیم عقیلی خراسانی کلمه «ریاضت» را به معنای حرکت شدید معنا کردند و در کتاب قانونچه چغمینی نیز آمده است:

«اما الریاضة: فهی حرکة ارادیة تضطر الى التنفس العظیم و الریاضة تدفع الامراض المادیة و تنعش الحرارة الغریزیة و تصلب المفاصل و تحلل الفضلات و توسع المسام»[6]
اما ریاضت یک حرکت ارادی است که منجر به تنفس عظیم می‌شود و ریاضت، امراض جسمی را دفع می‌کند و حرارت غریزی را تازه می‌کند و مفاصل را محکم می‌کند و فضولات را تحلیل می‌برد و منافذ پوستی را باز می‌کند.

ریاضت یک حرکت ارادی است و مانند حرکت قلب نیست که دست ما باشد. از مصادیق ریاضت می‌توان به دویدن، دلک و ماساژ اشاره کرد. ما عنوان مستقلی برای ماساژ قرار دادیم که بعدا راجع به آن بحث می‌کنیم. از جمله تدابیر فصل تابستان (که فصل غلبه گرما است) در رساله ذهبیه آمده است:

«يُقَلُّ مِنَ اَلرِّيَاضَةِ»[7]
از ریاضت کم می‌شود.

این از تدابیر ماه آب (یا شهریور) است که باید تحرک را کم کرد در غیر این‌ صورت تحرک زیاد موجب غلبه صفرا می‌شود. چند وقت پیش، ما اسباب کشی داشتیم و حرکتمان زیاد بود و همین موجب شده بود تا مدتی غلبه صفرا داشته باشم. در تابستان باید سطح کار و فعالیت کم شود. در مقابل در فصل زمستان توصیه شده است که فرد تحرکش را زیاد کند؛ چون سردی بر بدن غالب می‌شود و فعالیت، حرکت و کار زیاد گرمای بدن را افزایش می‌دهد.

«يُحْمَدُ فِيهِ كَثْرَةُ اَلْجِمَاعِ وَ اَلْحَرَكَةِ وَ اَلرِّيَاضَةِ»[8]
در ماه شباط (اسفند ماه) آمیزش زیاد، حرکت و ریاضت و کار زیاد مناسب است.

آمیزش بلغم را از بین می‌برد.

البته در کتاب قانون کلمه «ریاضت»، سختی کشیدن معنا شده است. یک مصداقش کار، تلاش و تحرک زیاد است. مصداق دیگرش آن است که انسان با عادت‌های بد و افراط‌هایش مقابله کند و از روش‌های ضد آن‌ها استفاده کند؛ مثلا فردی طی مدت زمانی همیشه گوشت می‌خورد و‌ بدنش به خوردن آن عادت می‌کند و این موجب چاقی بسیار او شده است. اگر چنین فردی بخواهد لاغر شود، چه کند که گوشت‌هایش آب شود؟ این فرد می‌تواند مدت زمانی، کم گوشت بخورد. این یک ریاضت است و برای فرد سخت خواهد بود.
برخی به مصرف مواد مخدر عادت دارند. چنین افرادی باید در دوران ریاضتشان این مواد را آرام آرام کنار بگذارند.
برخی نیز به شربت زعفران عادت دارند. زعفران گران قیمت است و فرد نمی‌تواند همیشه بخورد اما مدتی که می‌توانست این کار را کرده و الان می‌خواهد عادتش برطرف شود. چنین فردی باید خودش را آرام آرام به سختی و ریاضت بیندازد و مصرف زعفران و شربت زعفران را کم کند.
‌خورد و پرخوری می‌کند، برای ریاضت می‌تواند از روزه گرفتن کمک بگیرد. ریاضت یعنی بدن خودش را به سختی وا می‌دارد تا بیماری‌ها از آن خارج شود و این یک شیوه درمانی است.
یک مصداق ریاضت، کار زیاد، تلاش ارادی زیاد و تحرک زیاد است. زمانی لازم است تحرک زیاد شود تا گرما به بدن وارد و سردی از آن خارج شود مانند پاییز و زمستان و زمانی که بدن خود به خود گرم است، لازم است تحرک کم شود و این موجب می‌شود گرمی از بدن خارج شود.
گفتیم که ریاضت معنای عامی دارد یعنی به سختی وا داشتن بدن در هر جایی متناسب با خودش. عادت‌های بد را بایستی با ضد آن عادت‌ها درمان کرد. چنین کاری سخت است اما ارزش دارد و نوعی پاکسازی بدن است.