درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن/نقش آب در زندگی انسان /

نقش آب در زندگی انسان

یکی دیگر از آیات طبی قرآن، آیه 30 سوره انبیاء است:

﴿أَوَلَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا ۖ وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ ۖ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ﴾
‌ها و زمین به هم پیوسته بودند و ما آن دو را شکافته و از هم باز کردیم و هر چیز زنده‌ای را از آب آفریدیم. آیا ایمان نمی‌آورند؟

البته بخشی از این آیه مدنظر ما است: ﴿وَجَعَلْنَامِنَ الْمَاءِ كُل َّشَيْءٍ حَيٍّ﴾، که به لحاظ معنایی چنین معنا می‌شود: ما قرار دادیم از ناحیه آب، هر چیزی را زنده. یعنی آب را مایه‌ی حیات اشیاء و همه چیزها قرار دادیم.

احتمال دارد منظور از «كُل َّشَيْءٍ»، موجودات زنده باشد. زیرا خداوند فرمود: هر چیزی را با آب زنده کردیم. پس باید حیات داشته باشند. از این جهت شاید تعبیر «كُل َّشَيْء» شامل جمادات نشود و شامل حیوانات، نباتات، انسان‌ها و دیگر موجودات زنده شود که حیات آن‌ها وابسته به آب است.

بحث آب و آب درمانی را قبلا داشتیم. اما این آیه به اصل خودِ آب می‌پردازد و به آب از آن جهت که آب است، بدون اینکه به آب خاصی مانند آب باران، چشمه و چاه نظر داشته باشد، پرداخته است. آب می‌تواند از آسمان آمده و مایه‌ی حیات باشد. همچنین می‌تواند آب چشمه‌ها، چاه، رودخانه‌ها، اقیانوس‌ها و دیگر انواع آب باشد. اشکال گوناگون آب مانند تگرگ و برف نیز می‌تواند از مصادیق آن باشد.

آب تنها برای رفع نیازمندی انسان از جمله عطش و هضم غذا نیست و فقط مورد استفاده انسان قرار نمی‌گیرد. بدن انسان به آب احتیاج دارد و بایستی از آن استفاده کند. منتها گاهی به صورت نوشیدن به آدمی حیات می‌دهد و سلامتی او را تأمین می‌کند و گاهی به صورت شستن و استحمام است. آب در ترکیبات غذایی قرار می‌گیرد و نیز در صنایع و محصولات به کار گرفته می‌شود. به طور خلاصه بخشی از حیات زندگی فردی و اجتماعی انسان وابسته به آب است. اگر آب نباشد، توربین‌های برق موضوعیت پیدا نمی‌کند. اگر برق تولید نشود، بسیاری از نیازمندی‌های انسان برآورده نمی‌شود. لذا در رابطه با اهمیت آب، لازم است این بخش از کتاب شریف توحید مفضل را بخوانیم تا بدانیم نقش آب در زندگی انسان تا چه میزان است. حیاتی که در آیه مطرح شده، تنها حیات نباتی بدن انسان نیست؛ بلکه می‌تواند شامل دیگر شئونات او هم باشد.

«ثُمَّ اَلْمَاءُ لَوْ لاَ كَثْرَتُهُ وَ تَدَفُّقُهُ فِي اَلْعُيُونِ وَ اَلْأَدْوِيَةِ وَ اَلْأَنْهَارِ لَضَاقَ عَمَّا يَحْتَاجُ اَلنَّاسُ إِلَيْهِ لِشُرْبِهِمْ وَ شُرْبِ أَنْعَامِهِمْ وَ مَوَاشِيهِمْ وَ سَقْيِ زُرُوعِهِمْ وَ أَشْجَارِهِمْ وَ أَصْنَافِ غَلاَّتِهِمْ وَ شُرْبِ مَا يَرِدُهُ مِنَ اَلْوُحُوشِ وَ اَلطَّيْرِ وَ اَلسِّبَاعِ وَ تَتَقَلَّبُ فِيهِ اَلْحِيتَانُ وَ دَوَابُّ اَلْمَاءِ وَ فِيهِ مَنَافِعُ أُخَرُ أَنْتَ بِهَا عَارِفٌ وَ عَنْ عِظَمِ مَوْقِعِهَا غَافِلٌ فَإِنَّهُ سِوَى اَلْأَمْرِ اَلْجَلِيلِ اَلْمَعْرُوفِ مِنْ غَنَائِهِ فِي إِحْيَاءِ جَمِيعِ مَا عَلَى اَلْأَرْضِ مِنَ اَلْحَيَوَانِ وَ اَلنَّبَاتِ يَمْزُجُ بِالْأَشْرِبَةِ فَتَلِينُ وَ تَطَيَّبُ لِشَارِبِهَا وَ بِهِ تُنَظَّفُ اَلْأَبْدَانُ وَ اَلْأَمْتِعَةُ مِنَ اَلدَّرَنِ اَلَّذِي يَغْشَاهَا وَ بِهِ يُبَلُّ اَلتُّرَابُ فَيَصْلُحُ لِلاِعْتِمَالِ وَ بِهِ يُكَفُّ عَادِيَةُ اَلنَّارِ إِذَا اِضْطَرَمَتْ وَ أَشْرَفَ اَلنَّاسُ عَلَى اَلْمَكْرُوهِ وَ بِهِ يُسِيغُ اَلْغَصَّانُ مَا غَصَّ بِهِ وَ بِهِ يَسْتَحِمُّ اَلْمُتْعِبُ اَلْكَالُّ فَيَجِدُ اَلرَّاحَةَ مِنْ أَوْصَابِهِ إِلَى أَشْبَاهِ هَذَا مِنَ اَلْمَآرِبِ اَلَّتِي تَعْرِفُ عِظَمَ مَوْقِعِهَا فِي وَقْتِ اَلْحَاجَةِ إِلَيْهَا فَإِنْ شَكَكْتَ فِي مَنْفَعَةِ هَذَا اَلْمَاءِ اَلْكَثِيرِ اَلْمُتَرَاكِمِ فِي اَلْبِحَارِ وَ قُلْتَ مَا اَلْإِرْبُ فِيهِ فَاعْلَمْ أَنَّهُ مُكْتَنَفٌ وَ مُضْطَرَبٌ مَا لاَ يُحْصَى مِنْ أَصْنَافِ اَلسَّمَكِ وَ دَوَابِّ اَلْبَحْرِ وَ مَعْدِنِ اَللُّؤْلُؤِ وَ اَلْيَاقُوتِ وَ اَلْعَنْبَرِ وَ أَصْنَافٍ شَتَّى تُسْتَخْرَجُ مِنَ اَلْبَحْرِ وَ فِي سَوَاحِلِهِ مَنَابِتُ اَلْعُودِ وَ اَلْيَلَنْجُوجِ وَ ضُرُوبٍ مِنَ اَلطِّيبِ وَ اَلْعَقَاقِيرِ ثُمَّ هُوَ بَعْدُ مَرْكَبُ اَلنَّاسِ وَ مَحْمِلٌ لِهَذِهِ اَلتِّجَارَاتِ اَلَّتِي تُجْلَبُ مِنَ اَلْبُلْدَانِ اَلْبَعِيدَةِ كَمَثَلِ مَا يُجْلَبُ مِنَ اَلصِّينِ إِلَى اَلْعِرَاقِ وَ مِنَ اَلْعِرَاقِ إِلَى اَلْعِرَاقِ فَإِنَّ هَذِهِ اَلتِّجَارَاتِ لَوْ لَمْ يَكُنْ لَهَا مَحْمِلٌ إِلاَّ عَلَى اَلظَّهْرِ لَبَارَتْ وَ بَقِيَتْ فِي بُلْدَانِهَا وَ أَيْدِي أَهْلِهَا لِأَنَّ أَجْرَ حَمْلِهَا كَانَ يُجَاوِزُ أَثْمَانَهَا فَلاَ يَتَعَرَّضُ أَحَدٌ لِحَمْلِهَا وَ كَانَ يَجْتَمِعُ فِي ذَلِكَ أَمْرَانِ أَحَدُهُمَا فَقْدُ أَشْيَاءَ كَثِيرَةٍ تَعْظُمُ اَلْحَاجَةُ إِلَيْهَا وَ اَلْآخَرُ اِنْقِطَاعُ مَعَاشِ مَنْ يَحْمِلُهَا وَ يَتَعَيَّشُ بِفَضْلِهَا»[1]
‌شد و چشمه‌ها نمی‌جوشید و در آب‌راهه و رودها جاری نمی‌گشت، مردم برای سیراب کردن خود و چهارپایان و گوسفندان‌شان و آبیاری مزارع و درختان و گونه‌های مختلف غلات در تنگنا قرار می‌گرفتند و آبی به حیوانات وحشی و پرندگان و درندگان نمی‌رسید و جایی برای زندگی ماهیان و جانوران دریایی وجود نداشت و در آب فواید دیگری هست که تو آن‌ها را می‌دانی اما از ارزش بسیارشان بی‌اطلاعی. گذشته از سودمندی بزرگ و شناخته شده‌ی آب در زنده نگه داشتن حیوانات و گیاهان روی زمین، آب با نوشیدنی‌ها مخلوط می‌شود و آن‌ها را ملایم و برای شخص گوارا می‌سازد. با آب بدن‌ها و وسایل زندگی را می‌شویند و از چرک و آلودگی پاک می‌کنند. خاک را می‌خیسانند و گِل می‌کنند برای خانه سازی و کشت و کار. و آسیب آتش را وقتی که شعله‌ور می‌شود و می‌خواهد دامن انسان را بگیرد، مهار می‌کند. شیء گلوگیر شده را با آب فرو می‌برند. با آب حمام می‌کنند و نیروی تازه می‌گیرند و نیازهای دیگری که با آب برطرف می‌شود و تو اهمیت بزرگ آن‌ها را هنگام نیاز به آب پی خواهی برد. اگر در وجود و منفعت آب‌های فراوان و انبوه دریاها دچار شک شوی و بگویی این همه برای چیست؟ بدان که آب‌های دریا پناه‌گاه و فضای باز برای زندگی انواع بیشمار ماهی و حیوانات دریایی و معدن مروارید و یاقوت و عنبر و دیگر چیزهای گران‌بهایی است که از دریا استخراج می‌شود. سواحل دریا نیز محلی برای روییدن عود و یلنجوج و انواع گیاهان معطر و دارویی است. افزون بر این‌ها دریا مرکب آدمی است و وسیله‌ای برای حمل کالاهای تجاری که از سرزمین‌های دور می‌آیند مثل آنچه از چین به عراق حمل می‌کنند و از بصره به کوفه می‌برند. اگر این بارها جز بر پشت انسان یا حیوان حمل نمی‌شدند، بی‌شک به مقصد نمی‌رسیدند و در همان سرزمین و در دست صاحبانشان باقی می‌ماند. چون مزد حمل کالاها از قیمت آن‌ها بیشتر می‌شد و هیچ کسی زیر بار حمل آن‌ها نمی‌رفت و این امر دو مشکل در پی می‌داشت: یکی نایاب شدن کالاهای متعدد که بسیار مورد نیاز بودند و قطع شدن روزی باربران و بازرگانانی که از این راه امرار معاش می‌کردند.

* شربت امام رضا (ع) بایستی با آب مخلوط شود تا حالت شربت پیدا کند وگرنه خیلی غلیظ است. پس آب با نوشیدنی‌ها مخلوط می‌شود تا آن را ملایم و برای شخص گوارا کند.

* وقتی روی خاک آب بریزند، هوا معطر می‌شود.

* اگر چیزی در گلو گیر کرده باشد، با آب آن را فرو می‌برند.

* عود یکی از عطرهای طبیعی است. یلنجوج نیز چوب درختی است که در کنار دریا می‌روید و نقش درمانی هم دارد.

* اگر آب نبود، انسان‌ها نمی‌توانستند بسیاری از محموله‌ها را با کشتی حمل کنند.

* در قدیم کوفه مرکز تجارت در عراق بود. با توجه به روایت، بسیاری از کالاها را از چین می‌آوردند. پس معلوم می‌شود در آن زمان نیز کالاهای چینی بسیار رونق داشت.

* اگر می‌خواستند مزد بدهند تا انسان‌ها بارها را حمل کنند، مزدش از خود کالا بیشتر می‌شد.

* یکی از مشکلات حمل نشدن کالاها توسط انسان‌ها، نایاب شدن کالاهای متعدد است. در حالی که مردم نیاز به عطرهای طبیعی و گیاهان دارویی داشتند و به دست آنان نمی‌رسید.

بنابراین شاهد ما این قسمت از آیه 30 سوره انبیاء است: ﴿وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُل َّشَيْءٍ حَيٍّ﴾، ما مایه حیات هر چیزی را آب قرار دادیم. حیات موجودات زنده وابسته به آب است. در کتاب توحید مفضل آمده انسان گرسنگی را بهتر از تشنگی می‌تواند تحمل کند. بدن انسان احتیاج بیشتری به آب دارد. شاید هفتاد یا هشتاد درصد بدن آب باشد. بخش زیادی از خونی که در کل بدن جریان دارد، آب است. اگر آب وجود نداشته باشد، اصلا غذایی درست نمی‌شود. غذایی مانند آبگوشت با آب درست می‌شود. خمیر نان نیز از آرد و آب تشکیل می‌شود. معده به آب برای هضم غذا نیاز دارد. بعد از خوردن غذا نیز به آب احتیاج است. خلاصه، این موارد مربوط به حیات بدنی انسان است. حیات اجتماعی و فردی انسان نیز وابسته به آب است. برای استحمام، شست‌و‌شوها، ساخت ‌و سازها، عمران و آبادانی‌ها به آب احتیاج است.

بنابراین ﴿وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُل َّشَيْءٍ حَيٍّ﴾ یکی از آیات طبی است که به طور مطلق به اهمیت آب برای حفظ حیات انسانی پرداخته است. آیات دیگری مصادیق آب را ذکر کرده‌اند: آب باران، آب چشمه‌ها و آب چاه. در روایات اهل بیت (ع) انواع آب از جمله آب جوشیده، آب هفت قل و بقیه آب‌ها که می‌تواند نقش درمانی داشته باشند، ذکر شده است که قبلا مورد بحث قرار گرفتند. آیه ناظر به کیفیات آب نیست چون در این مقام نیست.