درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن/ادامه بحث خواب درمانی /

اشاره کردیم که خواب یکی از نعمت‌های الهی است و جنبه‌های درمانی فراوانی در وجودش دارد. در عین حال زیاد خوابیدن در روایات مذمت شده و مضراتی دارد هم‌چنان که کم‌خوابی (یعنی کم‌تر از حد اعتدال) ضررهای خاص خودش را دارد. بحث امروز در رابطه با بررسی اوقات خواب است تا ببینیم چه اوقاتی برای خواب مطلوب، مکروه و مذموم شناخته شده است.

خواب‌های مکروه

1- خواب بین الطلوعین

یکی از خواب‌های مکروه، خواب بین الطلوعین است که برحسب برخی از روایات زردی چهره و زشتی آن را به همراه دارد. زردی چهره می‌تواند حاکی از کم‌خونی یا آسیب به کبد باشد. شیطان اصرار زیادی دارد که انسان از فجر دوم تا طلوع آفتاب بخوابد. بر حسب روایات، زمان بین این دو ساعت، ساعات غفلت است. از این رو توصیه شده که زیاد ذکر بگویید. تعابیر زیادی در روایات در اهمیت بین الطلوعین، بیداری آن و کراهت خواب آن بیان شده است از جمله اینکه در این هنگام رزق و روزی تقسیم می‌شود. برخی رزق و روزی‌ها اضافه بر سازمان هستند و شرط دستیابی به آن بیداری بین الطلوعین است.
همه هم و غم ابلیس این است که ما بین الطلوعین بخوابیم و در موضع غفلت قرار گیریم تا در این موضع آسیب خود را به لحاظ جسمی و روحی بر بدن ما وارد کند.

روایتی از امام باقر (ع) وارد شده است که حضرت می‌فرماید:

«إنَّ إبْليسَ إنَّما يَبُثُّ جُنُودَ اللَّيْلِ مِنْ حينَ تَغيبُ الشَّمْسُ إلى وَقْتِ الشَّفَقِ وَ يَبُثُّ جُنُودَ النَّهارِ مِنْ حينَ يَطْلُعُ الْفَجْرُ إلى مَطْلَعِ الشَّمْسِ، وَذَكَرَ أنَّ النَّبىِّ صلي الله عليه و آله كانَ يَقُولُ: أكْثِرُوا ذِكْرَاللّه ِ فى هاتَيْنِ السّاعَتَيْنِ فَإنَّهُما ساعَةُ غَفْلَةٍ»[1]

دغدغه شیطان از پخش سربازانش از هنگام غروب تا سرخی شفق به این صورت است که انسان به‌ خوبی از شب و نماز شب (که دو ساعت مانده به اذان صبح خواب می‌باشد) استفاده نکند. همچنین دغدغه‌اش این است در بین الطلوعین خواب باشیم و در موضع ضعف قرار گیریم.

روایات زیادی داریم که نشان دهنده‌ی شدت اکراه خداوند و جماداتی مانند زمین از خواب بین الطلوعین است.

در روایت آمده است:

«مَا عَجَّتِ الْأَرْضُ إِلَى رَبِّهَا عَزَّ وَ جَلَّ كَعَجِيجِهَا مِنْ ثَلَاثٍ مِنْ دَمٍ حَرَامٍ يُسْفَكُ عَلَيْهَا أَوِ اغْتِسَالٍ مِنْ زِنًى أَوِ النَّوْمِ عَلَيْهَا قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ‌»[2]
زمین در پیشگاه خداوند ضجه و فریاد نزده است مانند ضجه زدنی که در این سه هنگام و این سه کار است: خون به ناحقی که بر زمین ریخته شود یا غسلی که در اثر زنا انجام گیرد یا خواب بر آن قبل از طلوع آفتاب.

همه این‌ها حکایت از این دارد که همه هم و غم شیطان، عدم حسن استفاده‌ی ما از این زمان است؛ چرا که زمان تقسیم رزق و روزی، بهره‌مندی از رزق‌های اضافه، شادابی و دریافت انرژی‌های مثبت است. خواب در این هنگام تزریق انرژی‌های منفی به انسان است که توسط سربازان ابلیس صورت می‌گیرد.

2- خواب در اول شب

دومین خواب مکروه، خواب در اول شب (یعنی هنگام نماز مغرب و عشاء) است. از حضرت رسول الله (ص) روایت داریم:

«إِنَّ اللَّهَ كَرِهَ النَّوْمَ قَبْلَ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ»[3]
خداوند از خواب قبل از عشاء آخر یعنی هنگام نماز مغرب کراهت دارد.

آن حضرت در روایتی دیگر فرمودند:

«النَّوْمُ بَيْنَ الْعِشَاءَيْنِ يُورِثُ الْفَقْرَ»[4]
خوابیدن در بین نماز مغرب و عشاء،‌ فقر می‌آورد.

خوابیدن هنگام نماز مغرب و نماز عشاء فقر می‌آورد.

ذیل آیه‌ی ﴿تَتَجَافَىٰ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ﴾[5] (متقین و مؤمنین پهلوهایشان را از رخت‌خوابشان دور نگه می‌دارند)، تفسیر شده است:

«لاَ يَنَامُونَ حَتَّى يُصَلُّوا اَلْعَتَمَةَ»[6]
نمی‌خوابند تا اینکه شام را میل کنند.

بهترین وقت شام بعد از نماز عشاء است. معلوم می‌شود خوابیدن قبل از آن، یعنی هنگام نماز مغرب و نماز عشاء (یا همان ابتدای شب) مطلوب نیست.

3- خواب هنگام عصر

حضرت پیامبر (ص) فرمودند:

«اَلنَّوْمُ مِنْ أَوَّلِ اَلنَّهَارِ خُرْقٌ وَ نَوْمُ اَلْقَائِلَةِ نِعْمَةٌ وَ اَلنَّوْمُ بَعْدَ اَلْعَصْرِ حُمْقٌ»[7]

خرق عادت یعنی خلاف عادت است. زیرا همه موجودات صبح هنگام بیرون می‌زنند و به تعبیر قرآن در پی ﴿سَبْحًا طَوِيلًا﴾ [8] و رزق و روزی هستند. بنابراین شایسته نیست انسان در چنین هنگامی خواب باشد.

* خواب قیلوله قبل از اذان ظهر است.

* خواب عصر هوش و عقل را کم می‌کند.

4- خواب بین نماز شب و نماز صبح

کسی که نماز شب خوانده صلاح نیست بخوابد و با خواب به نماز صبح متصل شود. زیرا از ارزش نماز شبش کاسته می‌شود.

در روایت آمده است:

«إِيَّاكَ وَ اَلنَّوْمَ بَيْنَ صَلاَةِ اَللَّيْلِ وَ اَلْفَجْرِ وَ لَكِنْ ضَجْعَةً بِلاَ نَوْمٍ فَإِنَّ صَاحِبَهُ لاَ يُحْمَدُ عَلَى مَا قُدِّمَ مِنْ صَلاَتِهِ»[9]
بپرهیز از اینکه بین نماز شب و نماز صبح بخوابی اما می‌توانی دراز بکشی بدون اینکه بخوابی اگر کسی بین نماز شب و نماز صبح بخوابد، نمازی که خوانده مدح نمی‌شود.

بیداری‌های مذموم

از جمله بیداری‌های مذموم، بیداری بعد از نماز عشاء بدون دلیل است. بهتر است شام بعد از نماز عشاء خورده شود. فرد بعد از آن می‌تواند پیاده‌روی کند یا ذکری بگوید. اما بعد از این‌ها باید برای خوابیدن آماده شود. بیداری بعد از خوردن شام نامطلوب است مگر اینکه دلیلی برای آن وجود داشته باشد.

«لاسَهَرَ بعدَ العِشاءِ الآخِرَةِ إلّا لأِحَدِ رَجُلَينِ : مُصَلٍّ أو مُسافِرٍ»[10]
شایسته نیست فرد بعد از نماز عشاء بیداری بکشد بجز دو نفر: کسی که بخواهد نماز بخواند یا سفر کند.

در روایتی دیگر آمده است:

«لاَ سَهَرَ إِلاَّ فِي ثَلاَثٍ مُتَهَجِّدٍ بِالْقُرْآنِ أَوْ طَالِبِ اَلْعِلْمِ أَوْ عَرُوسٍ تُهْدَى إِلَى زَوْجِهَا»[11]
بیداری کشیدن جایز نیست مگر در سه مورد: بیداری برای خواندن قرآن و بیداری برای درس خواندن و عروسی که او را برای شوهرش هدیه می‌برند.

در این روایت بیداری کشیدن را به طور مطلق ذکر کرده و بیان نکرده است کدام بیداری (بیداری بعد از نماز عشاء یا بیداری به صورت کلی) منظور است.

بیداری مطلوب بیداری قبل از اذان صبح است و خواص زیادی دارد که خداوند متعال به أنحاءِ گوناگون به آن اشاره می‌کند.

﴿فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَىٰ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا﴾[12]
و بعضی از شب را بیدار و متهجّد باش، که نماز شب خاص توست، باشد که خدایت تو را به مقام محمود مبعوث گرداند.
بزرگان معتقدند تهجّد به معنای بیداری کشیدن نیست بلکه به معنای خوابیدن و سپس بیدار شدن و نماز خواندن است. خداوند نیز به پیامبر (ص) توصیه می‌کند: بخواب، بیدار شو و نماز بخوان. در آیات 1 تا 8 سوره مزمل آمده است:

﴿يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ﴾[13]
ای جامه بر خود پیچیده.

﴿قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا﴾[14]

در روایت داریم پاییز و زمستان، بهار اولیاء الله است. در روزهای کوتاهش، روزه می‌گیرند و از شب‌های بلندش برای شب ‌زنده داری بهره می‌برند.

﴿نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا﴾[15]

مفسران ذکر کردند که «نِصفَه» بدل «قَلیلا» است؛ یعنی منظور از «قلیلا»،‌ «نصفه» است.

«التّابع المقصود بالحكم بلا واسطة هو المسمّي بدلا»[16]
دیگرش را بخواب. بعضی شب‌ها از نیمه‌ زمان مربوط به خواب، کم کن و بیشتر بیداری داشته باش.

﴿أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا﴾ [17]
یا بر نصف بیفزا، و قرآن را شمرده و روشن و با تأمل و دقت بخوان.

بعضی شب‌ها خوابت را بیشتر کن. بنابراین اصل این است که نصف شب به خواب و نصف دیگرش به بیداری اختصاص داده شود. گاهی شرایطی فراهم می‌شود که نصف مربوط به خواب کم می‌شود و گاهی بر آن افزوده می‌شود. «خيّر أبح قسّم بأو و أبهم‌»[18] تأخیر اولین معنای «أو» است. پیامبر (ص) مخیر است که قدری از آن را کم و قدری بر آن بیفزاید.

تهجد باید همراه با قرآن خواندن آن هم به صورت ترتیل باشد. مفسرین برای ترتیل معانی شش‌گانه ذکر کردند. با آرامش خواندن، مانند شعر نخواندن، آیات را مرتب و پشت سر هم خواندن و فاصله طولانی نینداختن، با چهچهه نخواندن همگی معانی ترتیل هستند.

﴿إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا﴾[19]
به یقین ما به زودی گفتاری سنگین به تو القا خواهیم کرد.

﴿إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِيلًا﴾[20]
بی تردید عبادتی که در دل شب انجام گیرد، پایدارتر و گفتار آن استوارتر است.

در شب شرایط برای حضور قلب فراهم است. زیرا همگی در خواب هستند و سر و صدایی نیست. «أَقْوَمُ قِيلًا» یعنی راست‌گوترین حرف‌ها را در این هنگام می‌توان زد. چرا که ممکن است زمان‌های دیگر دروغ بگوییم. امیرالمؤمنین به جناب مالک فرمودند:‌ «بهترین زمان روز را برای ارتباط با خدا قرار بده.» بهترین زمان هم قبل از اذان صبح است.

﴿إِنَّ لَكَ فِي النَّهَارِ سَبْحًا طَوِيلًا﴾[21]
تو را در روز رفت و آمدی طولانی است.

در روز ذهن و قلب مشغول است. اما خواب قبل از سحر، انرژی کافی را برای بدن فراهم کرده و از طرف دیگر ذهن نیز استراحت کرده است و نیز سر و صدایی نیست. بنابراین شرایط از هر جهت فراهم است تا فرد با حضور قلب کامل ذکر خداوند را بگوید.

﴿وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا﴾[22]
و فقط دل بر او بند.

برای گدایی کردن شکل‌های گوناگونی وجود دارد. یک شکل آن به این صورت است که همانند تشهد، دست‌ها روی ران قرار داده شوند. شکل دیگر، حرکت دادن دست است به روشی که در ماه مبارک رجب یک انگشت را حرکت می‌دهند. در برخی روایات «تَبَتَّلْ» را چنین معنا کردند که دست را باز کرده و بالا بیاورد. باز کردن دست به سمت آسمان و خواباندن دست و قرار دادنش روی ران، دو نحوه دعا کردن هستند.

در روایات خواص زیادی برای بیداری قبل از اذان صبح ذکر شده است: از جمله خوش اخلاق شدن، خوش‌بویی بدن و دریافت انرژ‌ی‌های مثبت. امداد رسانی توسط ملائکه نیز در این ساعت صورت می‌گیرد.

نکات دیگری در باب خواب مطرح شده که در زیر آمده است:

* به تنهایی خوابیدن مکروه است. یکی از چیزهایی که جنون و دیوانگی به همراه دارد تنها خوابیدن است که خودش از نظر طبی و پزشکی آسیب است. تنها خوابیدن و بیتوته کردن موجب می‌شود که شیطان حضور زیادی در آن مکان داشته باشد:

«الْبَائِتُ فِي الْبَيْتِ وَحْدَهُ وَ السَّائِرُ وَحْدَهُ شَيْطَانَانِ»[23]
کسی که تنها بخوابد و تنها سفر کند، دو شیطان هستند.

منظور از «دو شیطان هستند» این است که شیطان ملازم این دو فرد است؛ فردی که تنها بخوابد و تنها سفر کند.

* خواب بر روی پشت‌بامی که دیوارچه‌ای ندارد، مکروه است. اگر فردی در چنین جایی بخوابد و غلت بخورد و بر زمین بیفتد، باید تنها خودش را ملامت کند.

* خواب با دست و دهان چرپ مذموم شناخته شده است و انسان را در معرض آسیب از ناحیه جن و شیاطین قرار می‌دهد:

«لَا يَبِيتَنَّ أَحَدُكُمْ وَ يَدُهُ غَمِرَةٌ فَإِنْ فَعَلَ فَأَصَابَهُ لَمَمُ الشَّيْطَانِ‌ فَلَا يَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَهُ»[24]

نسبت به کودکان نیز سفارش شده که اگر غذایی چرب خوردند اطراف لب و دست‌هایشان را بشویید. چربی داخل دهان توسط بزاق‌ها پاک می‌شود اما برای بیرون دهان موظف هستید از شوینده‌هایی مانند اُشنان و صابون استفاده کنید و چربی‌های بیرون دهان را از بین ببرید که جاذب شیاطین است.

خواب‌های مطلوب:

خواب قیلوله

خواب قیلوله یکی از خواب‌های مطلوب در روز است. خواب وسط روز خواص درمانی دارد از جمله اینکه حافظه و ذهن را قوی می‌کند و درمان فراموشی است. مردی عرب خدمت رسول خدا (ص)‌ رسید و گفت:

«يَا رَسُولَ اَللَّهِ إِنِّي كُنْتُ ذَكُوراً وَ إِنِّي صِرْتُ نَسِيّاً فَقَالَ: أَ كُنْتَ تَقِيلُ، قَالَ: نَعَمْ، قَالَ: وَ تَرَكْتَ ذَاكَ، قَالَ: نَعَمْ قَالَ عُدْ، فَعَادَ فَرَجَعَ إِلَيْهِ ذِهْنُهُ»[25]
ای رسول خدا من ذهنی قوی داشتم ولی الان فراموشکار شده‌ام. حضرت فرمودند:‌ آیا خواب قیلوله می‌رفتی؟ گفت:‌ بله. حضرت فرمودند: و آن را ترک کردی. آن مرد در جواب گفت:‌ بله. حضرت فرمودند:‌ اعاده کن. او هم اعاده کرد و ذهن و حافظه‌اش مثل گذشته شد.

در روایتی دیگر آمده است:

«قِيلُوا فَإِنَّ اَلشَّيْطَانَ لاَ يَقِيلُ»[26]

هر چه بر خلاف شیطان باشد،‌ آثار خوبی برای انسان دارد. خوابیدن قبل از اذان ظهر به مدت پنج دقیقه، اندازه پنج ساعت به آدمی انرژی می‌دهد. مرحوم علامه مجلسی در حلیة المتقین فرمود: اگر بخشی از ظهر بگذرد، باز حکم قیلوله را دارد. اما اصل قیلوله همان قبل از اذان ظهر است.