درس آیات الأبدان استاد رسول باقری‌اصفهانی

موضوع: آیات الأبدان در قرآن /خواب درمانی /

یکی دیگر از آیات طبی قرآن، آیه 23 سوره روم است:

﴿وَمِنْ آيَاتِهِ مَنَامُكُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَابْتِغَاؤُكُمْ مِنْ فَضْلِهِ ۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ﴾
‌شوید و از فضل خداوند روزی میطلبید در این امر هم ادله‌ای از قدرتش برای قومی است که سخن حق بشنوند و این ادله پایدار است.

شاهد ما ابتدای آیه است: ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ مَنَامُكُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ﴾

وقتی خداوند می‌فرماید چیزی از آیات الهی است و به فکر و تأمل دعوت می‌کند، معنایش این است که نکات زیادی به لحاظ توحیدی وجود دارد و می‌توان از طریق تأمل در خواب به عظمت و قدرت خداوند رسید و هم به منافع طبی خوابیدن نائل شد. اینکه می‌بینید انسان ها بصورت اتوماتیک متمایل به خواب می‌شوند و خواب بر آن‌ها غلبه پیدا می‌کند یا در روز لحظاتی نیازمند به خواب می‌شوند، از آیات خداوند است و معلوم می‌شود این امر اتفاقی نیست و مدّبری دارد که این احتیاج را در انسان قرار داده است و از این طریق جواب یک سری نیاز‌مندی‌ او را می‌دهد. در رساله ذهبیه امام رضا (ع)، آن حضرت فرمودند:

«وَ اعْلَمْ أَنَّ النَّوْمَ‌ سُلْطَانُهُ فِي الدِّمَاغِ وَ هُوَ قِوَامُ الْجَسَدِ وَ قُوَّتُهُ» [1]

مغز سلطان بدن و جزو اعضای رئیسه است و کل جوارح و اندام‌ها را مدیریت می‌کند. مدیریت اعضا و جوارحِ بخش اختیاری و چه بخشی که اختیاری نیست، به دست مغز است. مغز گاهی خسته می‌شود و احتیاج به استراحت دارد و مهم‌ترین عامل رفع خستگی آن، خواب است؛ از طریق خواب است که مغز رفع احتیاج مغز می‌کند. وقتی مغز قوت گیرد، بدن قوام می‌یابد.
‌تواند بدن را مدیریت کند. در نتیجه بدن قوی می‌شود.

سوال: آیا «قُوَّتُهُ» در روایت به «النَّوْمَ‌» خواب بر می‌گردد؟
‌بخش بدن و جزو اعضای رئیسه است. البته می‌تواند با یک واسطه به خواب برگردد. چرا که خواب مغز را تقویت می‌کند و با یک واسطه قوت‌بخش بدن است.

رابطه خواب و مغز رابطه‌ای دو سویه است یعنی خواب خوب روی مغز اثر دارد و مغز سالم، خواب خوب و آرامی به همراه دارد. اگر چه رابطه‌ی این دو طولی است اما بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند. بنابراین اگر می‌خواهید مغز سالمی داشته باشید باید خواب خوب و به اندازه‌ای داشته باشید و اگر مغز به دلایلی دچار آسیب شود یا ذهن مشغولیت‌هایی داشته باشد، معمولا خواب دچار خلل می‌شود. لذا این دو رابطه دو سویه دارند.

بهترین وقت خواب همان وقتی است که بدن اظهار نیاز می‌کند. بدن چه زمانی اظهار نیاز می‌کند؟ موقعی که خسته می‌شود. لذا هر وقت خسته شد، مناسب است استراحت کند. روایتی از امام رضا (ع) داریم:

«إذا جُعتَ فَكُل و إذا عَطِشتَ فَاشرَب وإذا هاجَ بِكَ البَولُ فَبُل و لا تُجامِع إلاّ مِن حاجَةٍ وإذا نَعَستَ فَنَم فَإِنَّ ذلِكَ مَصَحَّةٌ لِلبَدَنِ»[2]
‌زنی و خواب‌آلود شدی، بخواب؛ جواب‌گویی عامل صحت‌بخشی بدن خواهد بود.

روح حاکم بر این روایت، «إلاّ مِن حاجَةٍ» است. هر گاه احتیاج شد، بخورید، بیاشامید و رفع حاجت کنید. یعنی هنگام احتیاج به غذا، احتیاج به آب و احتیاج به دفع، آن احتیاج را پاسخ بدهید.

«إذا» یعنی سر وقت و به هنگام اظهار نیاز بدن، جواب آن را بدهید. کمی تأمل انسان را به این نکته می‌رساند که موقع اظهار نیاز بدن به خواب، باید جوابگو باشد تا بدن قوت پیدا کند. اگر سر وقت این نیاز را جواب‌گو نباشد، بدن نحیف و ضعیف می‌شود.

در کتاب توحید مفضل امام صادق (ع) در رابطه با خواب، فرمودند:

«وَ كَذَلِكَ لَوْ كَانَ إِنَّمَا يَصِيرُ إِلَى اَلنَّوْمِ بِالْفِكْرِ فِي حَاجَتِهِ إِلَى رَاحَةِ اَلْبَدَنِ وَ إِجْمَامِ قُوَاهُ كَانَ عَسَى أَنْ يَتَثَاقَلَ عَنْ ذَلِكَ فَيَدْمقعَهُ حَتَّى يُنْهَكَ بَدَنُهُ»[3]
‌یافت، چه بسا در این کار سستی می‌کرد و آن را غیر ضروری می‌دید تا بدنش روز به روز ضعیف می‌شد و تحلیل می‌رفت.

انسان به پول احتیاج دارد اما نبایستی برای به دست آوردن آن سلامتی خود را از دست بدهد. به قولی امروزی‌ها هر چه پول بدهی دیگر آن سلامتی را به دست نمی‌آوری. خداوند متعال در آیه ما را دعوت به تفکر و تأمل کرده است. با فکر کردن است که می‌توان به ارزش و آیت بودن خواب پی برد. اگر جواب این نیاز بدن یعنی آسایش و تقویت قوای آن را از طریق خواب ندهیم، روز به روز تحلیل خواهد رفت. بدن با نخوابیدن، ضعیف و سست می‌شود. انسان زمانی ارزش خواب را می‌داند که فکر کند به چه قیمتی خواب را از بدن دریغ می‌کند و از خود بپرسد: به چه قیمتی کار بسیاری انجام دهم که نتوانم به اندازه کافی بخوابم؟ به این قیمت که بدن از بین برود و ضعیف شود.

امام به نقش خواب در آسایش بدن اشاره می‌کند: «حَاجَتِهِ إِلَى رَاحَةِ اَلْبَدَنِ وَ إِجْمَامِ قُوَاهُ»

سوال: ملاک احتیاج بدن به خواب چیست؟
‌برد. انسان مهموم، خوابش نمی‌برد. چنین فردی بایستی ابتدا خود را درمان و هم و غمش را برطرف کند. سبک زندگی امروزی به گونه‌ایست که خواب شب را از ما گرفته‌اند. در حالی که خداوند در قرآن می‌فرماید: ﴿وَجَعَلَ اللَّيْلَ سَكَنًا﴾[4] شب را عامل سکونت قرار دادیم. برخی در قیامت «معکوس الرأس» محشور می‌شوند. به علت اینکه این افراد در دنیا همین‌طور بودند و همه کارهایشان برعکس بوده است.
‌شود، برای رفع خستگی می‌تواند از خواب استفاده کند. مغز نیز خسته می‌شود و یکی از بهترین عوامل تسکین دهنده‌های آن، خواب است. برخی مواقع هنگام گرسنگی، غذا نمی‌خوریم و در بسیاری از امور خلل بوجود می‌آید. فرد گرسنه‌ای که به موقع غذا نخورده و سر کار رفته باشد، از کار کم می‌گذارد و کارش با کیفیت عالی انجام نمی‌شود. به عنوان مثالی دیگر، فردی که ادرارش را دفع نکرده و مشغول نماز شده است، حضور قلب نخواهد داشت و ذهنش مشغول است. خداوند بدن را به صورتی آفریده که به موقع، اظهار نیاز می‌کند. ما فقیریم و یکی از متعلقات فقرمان خواب است. ﴿لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ﴾[5] فقط خداست که حی و قیوم است. ما ذاتا فقیریم و به آب، نان و خواب نیاز داریم و این‌ها از ما جدا نیستند. اگر در روایات آمده فلان چیز یا فلان کار باعث تقویت مغز می‌شود یعنی باید مغز را تقویت کرد تا بتواند خوب مدیریت کند در غیر این صورت ممکن است به خوبی دستور ندهد.

این بحث فتح باب بود و می‌توان آداب خوابیدن در روایات، عوامل خواب‌آور، عوامل بی‌خوابی و تأثیر کیفیت خوابیدن در سلامتی را ذیل همین بحث مطرح کرد.

گیاهان خواب‌آور:

در روایات اهل بیت (ع) دو گیاه خواب آور معرفی شده است: کاهو و برگ چغندر

کاهو

در روایت آمده است:

«كُلِ الخَسَّ فَإِنَّهُ يورِثُ النُّعاسَ ويَهضِمُ الطَّعامَ»[6]

برگ چغندر

این گیاه شفابخش همه بیماری‌هاست. در روایتی آمده است:

«يُهْدِئُ نَوْمَ الْمَرِيضِ»[7]

عوامل بی‌خوابی:

1) غم و غصه

در روایات آمده بی‌خوابی از نشانه‌های غلبه بیماری بر سلامتی است. خوردن برگ چغندر باعث مداوای سریع بیماری می‌شود. نشانه‌ی غلبه سلامتی احتیاج به خواب و خواب رفتن بیمار است.

مهم‌ترین عامل بی‌خوابی، هم و غم، هول، اضطراب و دلشوره است. امیرالمؤمنین (ع) در روایتی معروف، در جواب کسی که از قویترین و سخت‌ترین مخلوق خدا پرسید، فرمودند: شدیدترین خدا ده چیز است. کوه‌های مستحکم و ثابت که آهن بر آن چیره می‌شود و آتش که آهن را می‌خورد و آب که آتش را خاموش می‌کند و ابر که آب را حمل می‌کند و باد که ابرها را فشرده می‌کند و انسان که بر باد غالب می‌شود و مستی که بر انسان چیره می‌شود و خواب که مستی را مغلوب می‌کند و غم و اندوه که بر خواب غلبه پیدا می‌کند؛ پس سخت‌ترین مخلوق خدا غم و اندوه است.

﴿قُلْ مَنْ يُنَجِّيكُمْ مِنْ ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً لَئِنْ أَنْجَانَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ﴾[8]

﴿قُلِ اللَّهُ يُنَجِّيكُمْ مِنْهَا وَمِنْ كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِكُونَ﴾[9]

کسی که ما را از هر کرب (که یکی از مصادیقش هم است) نجات می‌دهد، خداست. پس قدیر مطلقی داریم که در صورت ابتلا به هم و غم (که خواب را به هم می‌زند و ما را آزرده خاطر می‌کند) سکونتی در قلب مؤمنین قرار می‌دهد.

2) پرخوری

از دیگر عوامل بی‌خوابی پرخوری است. پرخوری باعث آشفتگی خواب می‌شود و خواب آرام را از فرد می‌گیرد.

«إِيَّاكَ وَ الْبِطْنَةَ فَمَنْ لَزِمَهَا كَثُرَتْ أَسْقَامُهُ وَ فَسُدَتْ أَحْلَامُهُ»[10]

وقتی فردی پرخوری می‌کند، قلبش باید مرتب به سمت معده‌اش، خون پمپاژ کند و دیگر خون‌رسانی کافی به مغز صورت نمی‌گیرد.