درس تفسیر استاد اشرفی

موضوع: تفسیر آیات اخلاقی

در سوره نور آیات 11 به بعد خداوند متعال می‌فرماید: إِنَّ الَّذِينَ جَاؤُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِّنكُمْ لَا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَّكُم بَلْ هُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ لِكُلِّ امْرِئٍ مِّنْهُم مَّا اكْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ وَ الَّذِي تَوَلَّى كِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذَابٌ عَظِيمٌ. ترجمه این آیات روشن است، مطلق افک را کذب می‌گویند یا بر حسب آنچه مرحوم طباطبائی از راغب اصفهانی نقل می‌کند هر چه را که بر خلاف واقع نشان داده شود و هر خیری را که به صورت قبیح ارائه شود را افک می‌گویند. إِنَّ الَّذِينَ جَاؤُوا بِالْإِفْكِ ؛ کسانی که کاری قبیح را نشان می‌دهند یا دروغی را شایع می‌کنند و در بین مردم می‌آورند، عُصْبَةٌ مِّنكُمْ؛ مرحوم ایشان از راغب نقل می‌کند که جماعۀ متعصبۀ شدیدۀ جمعی که با هم کمک می‌کنند و دست به دست هم می‌دهند تا یک امری را در بین مردم شایع کنند، راغب کلمه عصبه را چنین ترجمه می‌کند: یک جمعیت بین 10 تا 40 نفر که با هدفی مشترک با هم جمع می‌شوند و پشت به پشت هم داده تا کاری را انجام دهند.

إِنَّ الَّذِينَ جَاؤُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِّنكُمْ؛ اینها یک جمعیت متعاضد و هم پیمان یکدیگر هستند از بین خود شما مسلمان‌ها و خود شما مؤمنین. در ادامه آیه خداوند متعال می‌فرماید: لَا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَّكُم؛ این افک را که این جمعیت عصبه و متعاضد با یکدیگر منتشر می‌کنند برای خودتان به صورت بد حساب نکنید، بَلْ هُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ؛ بلکه این برای شما بهتر است. چطور می‌شود زمانیکه به آدم دروغ می‌بندند و تهمت می‌زنند خداوند می‌فرماید این را برای خودتان بد ندانید بلکه این بهتر است برای شما؟ علتش این است: در برخی روایات آمده که اگر به کسی بهتان زده شود و او را برنجاند سیئات نامه عمل او به آن شخص مفتری منتقل می‌شود و بر عکس حسنه نامه عمل آن شخص مفتری به نامه عمل او منتقل خواهد شد. به همین خاطر خداوند می‌فرماید لَا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَّكُم با خودتان نسنجید که این برای شما بد است بلکه بهتر است زیرا به این وسیله گناهان شما شسته شده و سیئات شما پاک می‌شود.

مرحوم آیت الله طباطبایی در اینجا به نکته جالبی اشاره می‌کنند: این آیه خطاب به شخص خاصی نیست بلکه خطاب به همه مردمی است که مسلمان هستند و در بین جمعیت مسلمانان زندگی می‌کنند حتی به منافقینی که به ظاهر اظهار به اسلام می‌کنند و در باطن مسلمان نیستند، خداوند هم خطاب به فرد خاصی نمی‌کند و می‌فرماید این که جمعیتی پیدا شوند و اهل افک و تهمت و افترا باشند را برای خودتان (جمعیت مسلمین) بد نسنجید بل هو خیر الکم، زیرا به این وسیله این افراد شناخته می‌شوند و معلوم می‌شود که اینها یک جمعیت متشکلی هستند برای ایجاد فساد و بهم ریختن جامعه مسلمین و شناخته شدن این افراد برای شما خیر است. به این ترتیب اگر عصبه متعاضد با یکدیگر مشخص باشند حتی اگر صد نفر هم باشند دیگر باقی مسلمانان به اشتباه نمی افتند. اما اگر آنها ناشناخته باشند قهراً حرف‌هایشان موجبی برای تصدیق می‌شود و باعث به وجود آمدن فاجعه‌ای بزرگ خواهد شد. همانطور که قرآن در سوره حجرات آیه 6 نقل می‌کند إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا؛

از اینجا بود که ولید به پیغمبر آن خبر ناگوار را داد و بناشد که جنگ کنند که این آیه شریفه نازل شد. بنابراین ایشان می‌فرمایند که این مسئله اختصاص به شخص و افراد خاصی ندارد بلکه هر جمعیتی که عصبه متشکلی تشکیل داده و افک و افترا می‌بندند اینان برای شما خیر هستند زیرا مسلمین آنها را می‌شناسند و دیگر اشتباه نخواهند کرد.

لِكُلِّ امْرِئٍ مِّنْهُم مَّا اكْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ؛ هر کس گناهی کرده و افک و تهمتی زده به گردن خودش است الا اینکه وَ الَّذِي تَوَلَّى كِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذَابٌ عَظِيمٌ؛ آن کسی که این تهمت و افترا را در بین مردم منتشر کرده و در حقیقت پایه گذار افک و تهمت بوده است، عذاب او البته دردناک‌تر و بزرگ‌تر از دیگران خواهد بود.

سپس خداوند خطاب به مسلمان‌ها با توجه به اینکه تمامی شما یک جمعیت مشترک تحت لوای توحید و رسالت خاتم الانبیاء هستید و همه شما دم از اسلام یا متابعت از امام صادق علیه السلام می‌زنید، می‌فرماید: لَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِأَنفُسِهِمْ خَيْرًا ؛ چرا مؤمنین و مؤمنات به خودشان گمان خوب نمی‌برند (چرا وقتی می‌شنوید مسلمانی خلافی را انجام داده به خودتان حسن ظن ندارید). یعنی وقتی کسی می‌گوید من شنیدم یا دیدم مسلمانی کار زشتی را انجام داده است چرا به خودتان گمان خوب ندارید، زیرا او مانند تن شماست همانطور که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: المسلمون ید واحد علی من سواهم، جمعیت مسلمان‌ها یک جمعیت واحد هستند و اگر در این بین عده‌ای می‌خواهند فردی را معیوب کنند چرا از او دفاع نمی‌کنید و گمان خوب نمی‌برید که این کار یعنی گمان خوب بردن به خود شماست زیرا همه شما جمعیت مشترکی هستید و اگر آبروی خودتان را می‌خواهید حفظ کنید به دیگران هم گمان بد نداشته باشید، زیرا گمان بد بردن به دیگران به معنی گمان بد بردن به خود شماست.

در ادامه آیه می‌فرماید: وَقَالُوا هَذَا إِفْكٌ مُّبِينٌ؛ چرا نمی گویید که این دروغ آشکاری است. مرحوم طباطبائی می‌فرمایند اشاره به این است که اگر حرفی را به کسی نسبت دادند و شاهد آوردند و توسط شرع ثابت شد که هیچ، اما اگر شاهد نیاوردند کفى بالمرء کذبا أن یحدث بکل ما سمع. لذا در ادامه قرآن می‌فرماید: لَوْلَا جَاؤُوا عَلَيْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاء ؛ چرا افرادی که حرفی را نسبت به مؤمن و مسلمانی می‌زنند چهار شاهد نمی‌آورند. فَإِذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُّهَدَاء فَأُوْلَئِكَ عِندَ اللَّهِ هُمُ الْكَاذِبُونَ؛ اگر بر اثبات افک و تهمت خودشان چهار شاهد عادل نیاوردند باید بدانند که در پیشگاه خداوند متعال کاذب محسوب می‌شوند. در اینجا خداوند می‌فرماید اگر کسی که افک و افترا آورد ولی نتوانست چهار شاهد بیاورد بدانید که چنین شخصی ولو راست هم بگوید، فَأُوْلَئِكَ عِندَ اللَّهِ هُمُ الْكَاذِبُونَ در پیشگاه خداوند متعال در زمره کاذبین محشور و محصور خواهند بود.

در شأن نزول این آیات سنی‌ها می‌گویند در حق عایشه بوده است؛ در غزوه‌ای عایشه از گروه عقب مانده و یکی از اصحاب او را سوار کرده و رسانده بود و بعد به آن صحابه تهمت زدند و او را به عایشه ربط دادند بدین ترتیب این آیات در تبرئه عایشه نازل شد. اما از دیدگاه و روایات شیعه داستان این است که پادشاه حبشه، ماریه قبطیه را به نزد پیغمبر فرستاد و بعد عایشه و حفصه حسد کردند و به نزد پدران خود رفتند و پدران خود را تحریک کنند و سپس این دو نفر به جای پیغمبر آمدند و گفتند که ابراهیم که از ماریه به دنیا آمده است، این فرزند شما نیست بلکه فرزند آن مرد قبطی به نام جریح است که پیغمبر حضرت علی را پیش جریح فرستاد و بعد ملوم شد که اصلا در وی مردانگی وجود نداشته است و نمی توانسته صاحب فرزند شود.

اما مکرراً عرض کردیم که شأن نزول مخصص نیست، آیاتی که در ادامه وارد شده در رابطه با این است که بالاخره باید مؤمن اهل افک و افترا نباشد و برای دیگران هم لازم است که در مقابل تهمت‌ها و ناسزاها بایستند و این گونه صحبت‌ها را قبول نکنند. روایات در این باب زیاد است مانند اینکه فرمود آنچه که آدمی چیزی را بشنود یا ببیند و آنرا در بین مردم بازگو کند، خداوند متعال در روز قیامت او را در طینت خبال قرار می‌دهد. باید به این جهات توجه داشته باشیم و چشم و زبانمان را کنترل کنیم و به خیال حرف نزنیم و چیزی را در بین مردم شایع نکینم که مصداق إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَن تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ قرار نگیریم.