درس خارج اصول استاد اشرفی

موضوع: مفهوم شرط/مفاهیم.

صحبت در دلالت جمله شرطیه و عدم آن بر مفهوم بود.

عرض شد مرحوم آخوند میفرمایند: اثبات مفهوم شرط متوقف بر چهار مقدمه است که اگر یکی از این مقدمات مخدوش گردد، کافی است برای عدم دلالت جمله شرطیه بر مفهوم.

مقدمه اول: باید قید در جمله شرطیه به هیئت برگردد نه به ماده.

مقدمه دوم: باید بین شرط و جزاء ملازمه باشد، در غیر این صورت اگر اتفاقیه باشد، مفهوم ندارد، مانند ان کان الانسان ناطقا فالحمار ناهق.

مقدمه سوم: ارتباط بین شرط و جزاء باید از قبیل ارتباط علّی و معلولی باشد ولو به نحو علت ناقصه. یعنی باید شرط علت و جزاء معلول باشد.

مثال ان کانت النار موجوده فالماء حاره. که در اینجا ارتباط بین شرط و جزاء به صورت ارتباط علی و معلولی به نحو جزء العله است.

اما اگر شرط معلول باشد یا هردو معلول برای علت ثالث باشند، در اینجا باید علت تامه باشد تا مفید مفهوم باشد. ان کانت الشمس طالعه فالنهار موجوده.

بنابراین اگر شرط علت باشد ولو به نحو علت ناقصه، مفید مفهوم است البته به شرط آنکه مقدمه بعدی که انحصار هست را هم ضمیمه نماییم.

اما اگر شرط معلول باشد یا شرط و جزاء هردو معلول علت ثالث باشند، در صورتی مفید مفهوم است که علت، تامه باشد.

مقدمه چهارم: باید شرط علت منحصره برای جزاء باشد، یعنی به همین مقدار که شرط دخیل در حکم است موجب مفهوم نمی‌گردد زیرا ممکن است در تحقق حکم، احد الامرین دخالت داشته باشد. مثلا اگر زید عالم باشد یا عادل باشد باید اکرام گردد.

بنابراین وقتی می‌توان مفهوم را استفاده نمود که سبب، ولو به نحو جزءالسبب منحصر باشد، و الا مفهوم قابل استفاده نیست.

مرحوم آخوند می‌فرماید: از ظهور لفظ جمله شرطیه نه می‌توان استفاده نمود که شرط علت برای جزاء است، نه می‌توان استفاده نمود که علت به نحو علت تامه است و نه می‌توان استفاده نمود که این علت به نحو انحصار است[1] .

بله در تکوین اینچنین است که تا علت تامه تحقق پیدا نکند معلول تحقق پیدا نمی‌کند و لکن بازهم قبول نداریم که الواحد لایصدر منه الا الواحد.

بنابراین اینکه بخواهیم بگوییم جمله شرطیه در استعمالات منحصر است به جایی که شرط علت تامه برای جزاء است دونه خرط القتاد. شاهد بر این مطلب هم اینکه کثیراًما مشاهده می‌شود که جمله شرطیه در مواردی استعمال می‌شود که شرط علت منحصره برای جزاء نیست. و ادعای اینکه استعمال شرط در غیر مورد انحصار استعمال مجازی است مسموع نمی‌باشد، چه‌آنکه ما می‌بینیم هیچ فرقی در مقام استعمال بین اینکه شرط علت باشد، یا جزاء علت باشد، یا هردو علت معلول ثالثه باشند، یا اینکه شرط علت ناقصه باشد وجود ندارد[2] .