درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: التقیّه/ الأدلّه علی الاجزاء العمل الفاقد للجزء او الشرط فی حال التقیّه مع وجود المندوحه

بحث در این بود که اگر مکلّف به جهت تقیّه، متعذّر از إتیان جزء یا شرط مأمور به در ظرف عمل گردید و تقیّه در جایی إقتضاء نمود که شرط یا جزئی را در واجبی مثل نماز ترک کند آیا مأمور به که فاقد این جزء و شرط است با وجود مندوحه مجزی و مسقط قضاء و اعاده است یا خیر؟ مثلاً فرض کنید فرد شیعی در بازار أهل تسنّن است و تقیّه إقتضاء دارد که بالاجبار در نماز و جماعت آن ها حاضر شده و در حال تکتّف یا با فرض عدم إقتداء به امام جماعت سنّی ناچار فرضاً حمد را آهسته بخواند و به ناچار بدون سوره نماز بخواند آیا چنین نمازی مجزی از نماز تام الاجزاء و الشرائط و مأمور به واقعی است یا خیر؟

مرحوم آیة اللّه حاج شیخ مرتضی حائری ره و أستاد خویی ره اصرار دارند که از روایات،اجزاء چنین عملی إستفاده نمی شود در مقابل برخی از بزرگان همچون محقّق اصفحانی ره و شیخ انصاری ره عبادت ناقص تقیّه ای را که فاقد بعضی از اجزاء و شرائط است مجزی می دانند.

محقّق اصفهانی ره که از قائلین به اجزاء است بر این مدّعی تمسّک به روایاتی نموده که در آن روایات امام  رسماً حکم به اجزاء چنین نمازی نموده است در نتیجه اجتهاد در مقابل نص و تصریح امام  به اجزاء معنی ندارد از جمله این روایات روایت اسحاق بن عمار است:

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُصَيْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ فِي حَدِيثٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ  إِنِّي أَدْخُلُ الْمَسْجِدَ فَأَجِدُ الْإِمَامَ قَدْ رَكَعَ وَ قَدْ رَكَعَ الْقَوْمُ فَلَا يُمْكِنُنِي أَنْ أُؤَذِّنَ وَ أُقِيمَ أَوْ أُكَبِّرَ فَقَالَ لِي فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ فَادْخُلْ مَعَهُمْ فِي الرَّكْعَةِ فَاعْتَدَّ بِهَا فَإِنَّهَا مِنْ أَفْضَلِ رَكَعَاتِكَ...[1]

ترجمه: به امام صادق  عرض كردم من وارد مسجد «أهل سنّت» مى‌شوم و مى‌بينم كه امام جماعت همراه با مأمومين به ركوع رفته‌اند در اين هنگام برايم ممكن نيست كه اذان و اقامه و تكبير بگويم ، حضرت فرمودند: «همراه با آنان به ركوع رفته، آن را يك ركعت به شمار آور؛ و بدان که آن ركعت از بهترين ركعات نماز تو مى‌باشد».

پر واضح است كه از کلام امام  «فَاعْتَدَّ بِهَا» إستفاده می شود که چنین نمازی که فاقد حمد و سوره بوده مجزی است. عَنْ مُوسَى بْنِ الْحَسَنِ وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنِّي أَدْخُلُ

مَعَ هَؤُلَاءِ فِي صَلَاةِ الْمَغْرِبِ فَيُعَجِّلُونِّي إِلَى مَا أَنْ أُؤَذِّنَ وَ أُقِيمَ وَلَا أَقْرَأَ إِلَّا الْحَمْدَ حَتَّى يَرْكَعَ أَ يُجْزِينِي ذَلِكَ قَالَ نَعَمْ تُجْزِيكَ الْحَمْدُ وَحْدَهَا.[2]

در این روایات رسماً امام  در ترک قرائت سوره به جهت إقتداء به أهل سنّت تقیّتاً تصریح به اجزاء نموده است: لَا أَقْرَأَ إِلَّا الْحَمْدَ حَتَّى يَرْكَعَ أَ يُجْزِينِي ذَلِكَ قَالَ نَعَمْ تُجْزِيكَ الْحَمْدُ وَحْدَهَا.

بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: يُحْسَبُ لَكَ إِذَا دَخَلْتَ مَعَهُمْ وَ إِنْ كُنْتَ لَا تَقْتَدِي بِهِمْ مِثْلَ مَا يُحْسَبُ لَكَ إِذَا كُنْتَ مَعَ مَنْ يُقْتَدَى بِهِ.[3]

سؤال: آیا با فرض وجود مندوحه امام  حکم به اجزاء نموده است؟

ان قلت: شاید مورد روایت در جایی است که مندوجه وجود نداشته و عذر مستوعب وقت بوده است.

قلت: برخی از روایات در مقام وارد شده و مفادش این است: مع الوصفی که برای فرد مقدور است بعداً مجدداً نماز بخواند و یا قبل از نماز با سنّی ها در خانه نماز بخواند، می تواند با آن ها نماز بخواند و نماز وی مجزی است و نیازی به اعاده ندارد از جمله این روایات:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  أَنَّهُ قَالَ: مَا مِنْكُمْ أَحَدٌ يُصَلِّي صَلَاةً فَرِيضَةً فِي وَقْتِهَا ثُمَّ يُصَلِّي مَعَهُمْ صَلَاةً تَقِيَّةً وَ هُوَ مُتَوَضِّئٌ إِلَّا كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِهَا خَمْساً وَ عِشْرِينَ دَرَجَةً فَارْغَبُوا فِي ذَلِكَ.[4]

ترجمه: عمر بن يزيد امام صادق  روايت كرده كه فرمود: هيچ يك از شما نيست كه نماز فريضه را در وقت خود بخواند آنگاه با أهل سنّت از روى تقيّه و با وضو نماز كند مگر آنكه خداوند عزّ و جلّ براى او بخاطر آن نماز جماعت بيست و پنج درجه منظور فرمايد پس به اين نماز رغبت كنيد.

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  أَنَّهُ قَالَ لَهُ أَيْضاً إِنَّ عَلَى بَابِي مَسْجِداً يَكُونُ فِيهِ قَوْمٌ مُخَالِفُونَ مُعَانِدُونَ فَهُمْ يُمْسُونَ فِي الصَّلَاةِ فَأَنَا أصلي الْعَصْرَ ثُمَّ أَخْرُجُ فَأصلي مَعَهُمْ فَقَالَ أَ مَا تَرْضَى أَنْ تُحْسَبَ لَكَ بِأَرْبَعٍ وَ عِشْرِينَ صَلَاةً.[5]

مرسله صدوق: قَالَ لَهُ  رَجُلٌ أصلي فِي أهلي ثُمَّ أَخْرُجُ إِلَى الْمَسْجِدِ فَيُقَدِّمُونِي؟ فَقَالَ تَقَدَّمْ لَا عَلَيْكَ وَ صَلِّ بِهِمْ.[6]

ترجمه: عبد اللّٰه بن سنان از امام صادق  سؤال می کند: بر در خانه من مسجدى است و جماعتى از مخالفان كه با أهل بيت عليهم السّلام يا شيعيان دشمنى مى‌ورزند در آن مسجد گرد هم مى‌آيند و نماز عصر را نزديك به غروب «چنان كه مذهب أبو حنيفه است» بجا مى‌آورند، و من نماز عصر را در وقت آن مي خوانم، آنگاه از خانه بيرون مي روم و باز با ايشان نيز از روى تقيّه نماز ميخوانم، اين كار چگونه است؟ حضرت فرمودند: آيا خشنود نمى‌شوى از اين كه ثواب بيست و چهار نماز برايت منظور گردد؟ از این روایات إستفاده می شود که می توان در فرض وجود مندوحه نماز کامل را انجام داد ولی در همین حال شرکت در نماز سنّی ها با فرض ترک جزء یا ایجاد مانع مثل تکتّف نیز به خاطر تقیّه جائز است در ظرف عمل و اگر تقیّه إقتضاء کرد جزء یا شرط را ترک نماییم چنین عملی بلا اشکال است.

دلیل اجزاء و إکتفا به چنین نمازی: صحیحه معاویه بن وهب مفادش این است که با وجود مندوحه نماز با عامّه مجزی است اگر چه فرد می تواند نماز را در خانه بخواند حال یا در اوّل وقت قبل از نماز با آن ها یا در آخر وقت بعد از نماز با آن ها:

عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَؤُمُّ الْقَوْمَ وَ أَنْتَ لَا تَرْضَى بِهِ فِي صَلَاةٍ يُجْهَرُ فِيهَا بِالْقِرَاءَةِ فَقَالَ إِذَا سَمِعْتَ كِتَابَ اللَّهِ يُتْلَى فَأَنْصِتْ لَهُ فَقُلْتُ فَإِنَّهُ يَشْهَدُ عَلَيَّ بِالشِّرْكِ فَقَالَ إِنْ عَصَى اللَّهَ فَأَطِعِ اللَّهَ فَرَدَدْتُ عَلَيْهِ فَأَبَى أَنْ يُرَخِّصَ لِي فَقُلْتُ لَهُ أصلي إِذَنْ فِي بَيْتِي ثُمَّ أَخْرُجُ إِلَيْهِ فَقَالَ أَنْتَ وَ ذَاكَ...[7]

مفاد روایت: بعد از این که امام  به راوی امر نمودند که با آنان نماز بخواند و در ترک نماز به او رخصت ندادند، راوی سؤال می کند: آیا لازم است در خانه فرادی نماز خوانده و سپس با آن ها نماز بخوانم؟ امام  می فرمایند: مختار هستی، یعنی می توانی ابتدا در منزل نماز خوانده و سپس با آن ها نماز بخوانی یا این که به همین نماز با آن ها إکتفا نمایی و همین نماز مجزی است «فَقُلْتُ لَهُ أصلي إِذَنْ فِي بَيْتِي ثُمَّ أَخْرُجُ إِلَيْهِ فَقَالَ أَنْتَ وَ ذَاكَ» از این که امام  در صدر روایت فرمودند می توانی با آن ها نماز بخوانی با توجّه به سؤال اخیر راوی که می گوید آیا لازم است در خانه قبل از نماز با آن ها فرادی نماز بخوانم، معلوم می شود در فرض وجود مندوحه حضرت در ابتداء حدیث امر به نماز با سنّی ها نمودند و آن به منزله نماز تام الاجزاء و الشرائط در منزل است.

ان قلت: شاید این امر اضطراری از مواردی باشد که مجزی از واقع نیست یعنی موردی که وافی تمام مصلحت مأمور به نباشد و

امام  امر فرموده به جهت إضطرار با آن ها نماز بخوان ولی دلالت ندارد که چنین نمازی مجزی از مأمور به واقعی نیز است.

قلت: این کمال کم لطفی است چرا که امام  فرمود: أَنْتَ وَ ذَاكَ یعنی می توانی به این نماز إکتفا کنی و نیازی به خواندن نماز در خانه به صورت فرادی نیست و می توانی در منزل نخوانی و با سنّی ها نماز بخوانی با شرائطی که بعداً خواهیم گفت علاوه بر این که در برخی از روایات مذکور مثل موثّقه اسحاق بن عمار، تصریح به اجزاء در فرض وجود مندوحه شده است.

و اما روایت دیگری که مرحوم شیخ ره ذکر نموده برای اجزاء عمل تقیّه ای که فاقد بعضی از اجزاء و شرائط است:

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ قَالَ وَ اللَّهِ لَقَدْ قَالَ لِي جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ إِنَّ اللَّهَ عَلَّمَ نَبِيَّهُ التَّنْزِيلَ وَ التَّأْوِيلَ فَعَلَّمَهُ رَسُولُ اللَّهِ  عَلِياً  قَالَ وَ عَلَّمَنَا وَ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ مَا صَنَعْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ أَوْ حَلَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ يَمِينٍ فِي تَقِيَّةٍ فَأَنْتُمْ مِنْهُ فِي سَعَةٍ. [8]

مفاد روایت: نسبت به هر عملی که به جهت تقیّه انجام دادی در وسعت هستی یعنی ارتکاب حرام و ترک واجب و یا ترک جزء یا شرط در هنگام تقیّه بلا مانع است و مکلّف در وسعت است و می تواند ترک نماید.

به عبارت أخری: اگر در هنگام تقیّه قسم دروغ خوردی و کاری را انجام دادی که خلاف شرع از نظر مکُتُب أئمّه هدی  است، در سعه هستی إطلاق این روایت شامل ترک جزء و شرط نیز می شود که اگر در إتیان جزء یا شرط به جهت تقیّه در مضیقه بودی می توانی آن را ترک کنی و نسبت به این عمل تقیّه ای که بدون جزء یا شرط انجام داده ای در وسعت هستی و نیازی به اعاده ندارد.